Najwybitniejsi odkrywcy i badacze Peru.
Osoby, które zapisały się w historii jako odkrywcy i badacze kultury Inków oraz kultur prekolumbijskich.

Hiram Bingham

Urodzony 19 listopada 1875 w Honolulu.
Zmarł 6 czerwca 1956 w Waszyngtonie.

Amerykański naukowiec, odkrywca i polityk. Profesor kontraktowy historii i geografii Ameryki Łacińskiej na Uniwersytecie Yale. Także pilot wojskowy, gubernator stanu Connecticut i senator USA.
Dzieciństwo spędził na Hawajach, wychowany surowo przez ojca, który był protestanckim duchownym. Bił swojego jedynego syna za najdrobniejsze przewinienie. Mały Hiram spędzał czas na czytaniu powieści przygodowych Horatia i Algera.
Mając 12 lat chciał uciec z domu i popłynąć do Nowego Jorku i jako gazeciarza zarobić na wyjazd do Afryki.
Ożenił się ze spadkobierczynią fortuny Tiffanyego. Ale środki finansowe potrzebne na zorganizowanie wyprawy zdobył sprzedając ostatni kawałek odziedziczonej rodzinnej ziemi na Hawajach i obietnicy napisania serii artykułów do czasopisma „Harper`s” oraz z datków od United Fruit Company, Winchester Arms Company i W.R.Grace and Company
Gdy odkrywał ruiny Machu Picchu opisywano go jako „ważący niespełna siedemdziesiąt osiem kilogramów mężczyzna, o wzroście sto dziewięćdziesiąt dwa centymetry”.
Największe jego osiągnięcie to odkrycie osady Inków w Machu Picchu.
W roku 1909 badał Ruiny Choquequirau.
1911-VII-24 podczas drugiej podróży do Peru odkrywa ruiny Machu Picchu. 31 fotografii zrobionych na miejscu odkrycia ukazały się w czasopiśmie National Geographic.
1911-VIII-8 dociera do Rosapata „Wzgórza Róż” Jeśli Rosapata to Vitcos, musiał poszukać Yurac Rumi „Białego Kamienia”
1911-VIII-9 odnajduje Yurac Rumi, zatem odnalezione tereny to Victos.
1911-VIII-15 dociera do Espiritu Pampa, gdzie na Pampie Eromboni nie rozpoznaje ruin Vilcabamby. Podróże Binghama odbywają się pod patronatem Towarzystwa National Geographic – jest to pierwsza wyprawa sponsorowana przez tę instytucję.
Bingham podczas pobytów w ruinach odkopuje je, oczyszcza z zarośli i pnączy, rysuje mapy.
1913 „National Geographic” poświęca całe wydanie odkryciu Machu Picchu.
1915 – Trzecia, ostatnia wyprawa Hirama Binghama do Machu Picchu. Amerykanin odkrywa coś, co dzisiaj nosi nazwę „Inkaskiego szlaku”.
W 1920 Hiram Bingham publikuje książkę „Inca Land”, w której błędnie stwierdza, iż Machu Picchu to w istocie zaginione inkaskie miasto Vilcabamba, ostatnie schronienie ostatnich inkaskich władców.

Gene Savoy

Urodzony 11 maja 1927 w amerykańskim Bellingham.
Zmarł 11 września 2007 w Reno.

1964-VII-13 Gene Savoy, Douglas Sharon i Antonio Santander odkrywają rozległy zespół ruin (600 budowli) w rejonie Espiritu Pampy i identyfikują je jako Vilcabambę.
W roku 1969 Gene Savoy zbudował i był kapitanem łodzi Kuviqu „Pierzasty Wąż I”, zbudowanej z trzciny totora wzorowanej na łodziach peruwiańskich. Wypłynął z portu Salaverry, położonego niedaleko Trujillo i skierował się na północ, a po kilku miesiącach dopłynął do Panamy – przepłynął 2000 mil. Trzciny totora z których zbudowano łódź pochodziły z rejonów ujścia rzeki Moche. Savoy udowodnił, że ludy prekolumbijskie mogły odbywać dalekie podróże oceaniczne wzdłuż wybrzeża.
1970 Savoy publikuje „Antisuyu”, sprawozdanie ze swoich prac badawczych w Espiritu Pampie oraz innych miejscach. Następnie opuszcza Peru i osiada w Reno w stanie Nevada.

Alexander von Humboldt

Urodzony 14 września 1769 w Berlinie.
Zmarł 6 maja 1859 także w Berlinie.

Był niemieckim badaczem przyrody, botanikiem, zoologiem i geologiem.
Posiadał tytuł barona.
Pracę naukową rozpoczął na studiach mineralogicznych i geologicznych. Najpierw pracował jako inspektor górniczy, ale niedługo potem rozpoczął badania w Europie (skały, flora, ciśnienie, astronomia).
W planowanej podróży do Egiptu przeszkodziła kampania napoleońska, dlatego zdecydował się zbadać Amerykę.
W marcu 1799 roku Humboldt stanął przed królem Hiszpanii Karolem V. Działo się to w letniej rezydencji króla w Aranjuez, gdzie uzyskał zezwolenie na swobodne poruszanie się po hiszpańskich koloniach. W zamian zaoferował się przekazać do królewskich zbiorów wszelkie odnalezione podczas ekspedycji przedmiotów.
Wypłynął z portu La Coruna na karaweli „Pizarro” dopływając do wybrzeży dzisiejszej Wenezueli.
Przez 5 lat podróży po Ameryce odwiedził tereny Kuby, Meksyku, Peru i Stanów Zjednoczonych.
Pierwszy wspiął się na szczyt Chimborazo (6268 m.n.p.m).
W 1810 roku napisał rozprawę o amerykańskich starożytnościach „Vue des Cordilleres et Monuments des Peruples Indiagenes de l`amerique”, wspierając je wspaniałymi rycinami przedstawiające krajobrazy, piramidy, posągów. Odkrył znaki pisma obrazkowego nad Rio Negro i kamienne tablice w Kolumbii.
Poznawał języki ludów Ameryki. W Andach rozpoczął badania przyrodnicze. Po dwóch latach badań dotarł do Quito, gdzie spędził 6 miesięcy odkrywając w pobliżu wielki kompleks ludów prekolumbijskich. Idąc z Ekwadoru do Peru (kolejny rok wędrówki przez Andy, płaskowyż Nowej Granady, Pasto) dokonał wielu odkryć, które dokumentował na szkicach i obmiarach.
Przez 17 dni penetrował dolinę Amazonki.
Następnie odkrył ruiny pałacu Tupaca Yapanqui w pobliżu Assuayu, twierdzę Canar, inkaskie łaźnie na Paramo de Chulucanas, docierając ostatecznie do Cuzco.
Jego imieniem nazwano wiele gór, jezior, rzek i krain w Ameryce, a nawet prądy morskie.

Ephraim George Squier

Żył w latach 1821 – 1888.

Amerykański archeolog i dziennikarz. Pochodził z biednej rodziny z Nowego Yorku. Najpierw pracował jako chłopak na posyłki, potem był robotnikiem, geometrą a potem dziennikarzem. Jako 25 latek został redaktorem naczelnym gazety w Ohio. Samouk, studiował inżynierię. Mianowany jako przedstawiciel dyplomatyczny USA w Ameryce Środkowej. Zgłębiał wiedzę o tamtejszych zabytkach, prowadził badania etnograficzne i lingwistyczne. Podjął poszukiwania archeologiczne w Peru.
Zaprzyjaźniony z Williamem Prescottem jest przez niego protegowany w rządzie USA.
W 1849 powołany na przedstawiciela USA przy pracach nad projektem budowy Kanału Panamskiego. W roku 1863 prezydent Lincoln mianował go (mimo słabego stanu zdrowia Squeira) na urząd pełnomocnika USA w Limie. Miał załagodzić konflikty prawne i gospodarcze między tymi krajami. Po wykonaniu misji, na własny koszt wyruszył z Limy na półtoraroczną eskapadę, odwiedzając Cajamarkę, jezioro Titicaca, Cuzco i Andy (obszar kultury Michica). Badał zabytki, prowadził wykopaliska, wykonywał dokumentację fotograficzną i opomiarował zabytkowe budowle. Badał doliny Mocha i Chicama oraz Chan Chan – dawną stolicę państwa Chimu. Badał zbudowane w roku 1535 przez konkwistadorów miasto Truxillo (dawne Trujillo). Przedstawił informację o stylach architektonicznych tych budowli, opisywał pałace, ogrody, narzędzia, baseny. Udowodnił istnienie języka Moche – używanego we wsi Eten jeszcze w połowie XX wieku. Wyodrębnił kultury starsze od Inków.
Dagerotypy wykonane przez fotografa Harveya, stanowiły podstawę rycin, które ilustrowały jego dzieło.
Problemy osobiste, konflikty rodzinne i wynikłe z tego zaburzenia nerwowe zmusiły go do powrotu do USA. Nie skończył pisać swojej książki o Peru – pomógł mu jego brat i w roku 1877 wydano ją p.t. „Peru: Incidents and Exploration in the Land of the Incas”.
Zmarł w zakładzie psychiatrycznym.

Antonio Raimondi

Urodzony 19 września 1826 we Włoszech,
Zmarł 26 października 1890 w Peru.

Wybitny peruwiański geograf, chemik i botanik i naukowiec, profesor historii naturalnej. Do Peru przybył w roku 1850. Założycieli szkoły medycznej na Uniwersytecie Narodowym w San Marcos oraz wydziału chemii analitycznej.
Dom w którym mieszkał w La Libertad w północnym Peru został przekształcony w muzeum na jego cześć.
Przez całą swoją karierę Raimondi przejawiał pasję do wszystkiego, co peruwiańskie. Podjął co najmniej 18 rozległych podróży do wszystkich regionów kraju, studiując geografię, geologię, botanikę, zoologię, etnografię, archeologię i bogactwa naturalne Peru. W 1875 roku zebrał swoje odkrycia w dziele „El Perú”.
Jest popularną postacią historyczną w Peru. Jego imię nosi wiele peruwiańskich instytucji kulturalnych, w tym szkoły, teatry, muzea i instytuty szkolnictwa wyższego. Jego imię nosi również prowincja w regionie Ancash. Niektóre z jego biologicznych odkryć również noszą jego imię, na przykład rodzaj kaktusa Neoraimondia.
W jego otoczeniu pracował wielu polskich naukowców (m.in. Malinowski, Habich, Stryjeński).
Ernest Malinowski był świadkiem na ślubie Raimondiego oraz przyjacielem jego domu.
Jego badania wspierał i współfinansował inny polak, jego przyjaciel Edward Habich.

Max Uhle

Urodzony 25 marca 1856 w Dreźnie,
Zmarł 11 maja 1944 także w Dreźnie.

Jego ojciec służył w armii Królestwa Saksonii, a matka była córką królewskiego saskiego dyrektora sądowego.
Niemiecki archeolog, prowadzący wykopaliska archeologiczne w Peru, Chile, Ekwadorze i Boliwii.
Najpierw uczył się w Królewskim Saksońskim Liceum, potem studiował i w 1880 roku uzyskał doktorat z dziedziny lingwistyki na Uniwersytecie Lipskim. Praca doktorska dotyczyła średniowiecznego języka chińskiego. Potem podjął pracę w Dreźnie, w Królewskim Saskim Muzeum Zoologicznym i Antropologiczno-Etnograficznym. Potem odjął pracę w Królewskim Muzeum Etnograficznym w Berlinie. Tutaj poznaje znawców kultur Andów – Alphonsa Stubela. – autora pierwszego opracowania na temat badań archeologicznych w Peru
W 1892 roku Muzeum Etnograficzne powierzyło mu misję zdobycia eksponatów z Ameryki Południowej. Prace poszukiwawcze prowadził najpierw na południowym zachodzie Argentyny, a następnie, w kolejnym roku w Boliwii, gdzie badał stanowiska archeologiczne kultury Tiwanaku. Od 1895 roku rozpoczął współpracę z Uniwersytetem Pensylwanii i przeniósł się do Limy. W Peru prowadził wykopaliska w Pachacámac i od 1899 badał kulturę Mochica. W latach 1905 – 11 był dyrektorem działu archeologicznego w Państwowym Muzeum Historycznym w Limie. W 1912 roku na zaproszenie rządu chilijskiego przeniósł się do Santiago de Chile, gdzie założył i kierował Muzeum Etnologii i Antropologii. W 1917 roku w północnym Chile odkrył i udokumentował setki mumii starożytnej kultury nazwanej od plaży gdzie znaleziono duże ich ilości kulturą Chinchorro. W latach 1920 do 1933 prowadził wykopaliska w Ekwadorze po czym powrócił do Niemiec.
Dzięki empirycznym rezultatom swoich badań udoskonalił metodę datowania, co pozwoliło podzielić kulturę peruwiańską na 5 etapów. W roku 1902 wprowadził pojęcie „horyzont”, czyli zespół stylów na rozległym obszarze.
W roku 1942 miał opuścić Amerykę Południową – na mocy porozumienia z Rio de Janeiro – uchwała o wysiedleniu obywateli niemieckich do Europy.Jednak za zasługi dla kontynentu został ostatecznie skreślony z listy i pozostał w Peru. Podejmuje jednak decyzję o powrocie do Niemiec, gdzie w roku 1944 umiera.
Opracował słownik języka Indian Uru – zapisał 400 słów, a do tej pory znano tylko 19.
Ożenił się z Charlotte Dorothea Grosse – tłumaczącą jego prace na angielski

Victor Wolfgang von Hagen

Urodzony 29 lutego 1908 roku w USA,
Zmarł 8 maca 1985 roku we Włoszech.

Historyk, antropolog, etnograf, przyrodnik, biolog, podróżnik. Badał Amerykę Środkową i Południową. Najpierw skupił się na badaniu wytwarzania papieru w Meksyku, potem udał się na Galapagos i Ekwadoru. Tam zainteresował się inkaskimi drogami. Podczas kilku miesięcy spędzonych w dorzeczu Amazonki odkrył kwazela – ptaka uważanego za najpiękniejszego na świecie.
W roku 1952 zorganizował wyprawę by zbadać inkaskie drogi. Wyprawa wyruszyła zimą z nad jeziora Titicaca. Przez dwa lata Hagen, Sylvia – jego żona (malarka), wraz z trzema osobami (archeolog, kartograf i operator) przemierzali inkaski szlak – łącznie 3200 km. Dokonali szczegółowej analizy i dokumentacji dróg. Mierzyli długości dróg, ich szerokości, położenie, sposoby budowy, materiały wykorzystywane do budowy a także szybkość poruszania się po nich.
W roku 1955 Hagen wydał książkę w której zawarł wnioski w wyprawy.

Bertrand Flornoy

Urodzony 27 marca 1910 roku we Francji,
Zmarł 25 kwietnia 1980 roku.

Francuski odkrywca, etnolog i archeolog.
Jako badacz kultur prekolumbijskich, prowadził badania na północnych obszarach Peru, w okolicy rzeki Maranon.
W roku 1955 odkrył na górskim szczycie kamienne miasto Yarovilcas.

Julio Cesar Tello

Urodzony 11 kwietnia 1880 roku w ,
Zmarł 3 czerwca 1947 roku.

Uważany za ojca peruwiańskiej archeologii, gdyż jako pierwszy prowadził badania archeologiczne w Peru w regionie Huaylas – w roku 1919. Inspiracją do tych badań było odkrycie na rynku antykwarycznym w Limie serii kunsztownie dekorowanych, rzadkich artefaktów drewnianych, które zdaniem sprzedawcy pochodziły z jednego ze stanowisk archeologicznych w dolinie rzeki Huarmey.
Założyciel i dyrektor Narodowego Muzeum Archeologicznego w Peru.
Wyjątkowym odkryciem było tak zwa­ne Paracas Necropolis. Odkrył ją w roku 1929. Znajdowało się tam 429 mumii zgromadzonych w opuszczonym domu na półwyspie Paracas. Mumie były owinięte wieloma warstwami tkanin i zaopatrzone w produkty żyw­nościowe, gliniane naczynia oraz inne rodzaje wyposażenia grobowego. Dodatkowo znaleziono ogromne ilości przepięknych haftowanych opończy, koszul, zapasek, zawojów na głowę i innych ubiorów.
Najprawdopodobniej 27 lipca 1934 roku – zakupił od właściciela hotelu Royal w Huarmey bardzo rzadki artefakt – bęben z garbowanej skóry jeleniej, pochodzący z jednego z lokalnych cmentarzysk przedhiszpańskich, które dziś stanowią część kompleksu archeologicznego Castillo de Huarmey.
W roku 1942 odkrył rozległe ruiny Winay Wayna – obecnie ten rejon nazywany jest Świętą Doliną Inków.
W tak zwanym „Archiwum Tello” Narodowego Uniwersytetu Św. Marka w Limie znajdują się jego odręczne zapiski polowe, zdjęcia i rysunki zabytków udokumentowanych podczas badań archeologicznych.

Victoria Maria Reiche-Grosse Newmann (Maria Reiche)

Urodzona 15 maja 1903 roku w Dreźnie
Zmarła w Limie 8 czerwca 1998 roku

Niemiecka matematyk i archeolog. Studiowała matematykę na Uniwersytecie w Hamburgu, a potem na Politechnice w Dreźnie, gdzie w roku 1932 uzyskała dyplom. Zajmowała się badaniem związków starożytnych budowli z astronomią.
Do Peru przybyła zainteresowana artykułem Rolfa Mullera o budowlach sakralnych poświęconych Słońcu.
Do Peru przyjechała w roku 1932, jako guwernantka dzieci niemieckiego konsula w Cuzco. Oczarowała ją kultura i historia Peru. Całe swoje naukowe życie poświęciła na rozwikłanie tajemnicy rysunków na kamiennej pustyni Nazca.Temat ten zainteresował ją w roku 1939, kiedy to amerykański naukowiec Paul Kosok poprosił by towarzyszyła mu w pomiarach rysunków.
Przez cały czas trwania swoich badań na pustyni Nazca mieszkała w prymitywnym domku zbudowanym przez właściciela hacjendy San Pablo, leżącej na skraju pustyni.
Na potrzeby badań otrzymała od generała Vargasa Prada (dowódcy sił powietrznych Peru) do dyspozycji helikopter.
W 1992 przyjęła obywatelstwo peruwiańskie.

Inni badacze i archeolodzy zasłużeni w odkrywaniu dawnych kultur prekolumbijskich:

• Barthel Thomas – niemiecki badacz pisma wczesnych kultur prekolumbijskich
• Bennet Wendell Clark – Amerykanin
• Carre Gonzales – badał w roku 1982 historię Ayacucho, kulture Wari i nowe grupy etniczne, identyfikowane z Chankami, zamieszkujące te tereny w latach 1200 – 1470
• Coe Michael – profesor Uniwersytetu Yale
• Cohen Marcel – francuski badacz pisma wczesnych kultur prekolumbijskich
• de la Jarra Victoria – peruwiańska badaczka, prowadziła badania pisma węzełkowego kipu oraz znaków graficznych wczesnych kultur prekolumbijskich, stosowanych na tkaninach i drewnianych kubkach celebracyjnych queros.
• Engel Frederic Andre – profesor, pochodzący z Alzacji, studiował w Wiedniu i w Szwajcarii, doktorat uzyskał w Paryżu, Kierownik katedry Instytutu Przedkolumbijskiego Rolnictwa w Limie. Za zasługi otrzymał tytuł burmistrza jednaj z dzielnic Limy.
• Guillen Edmundo – peruwiański nauczyciel, prawnik, pisarz, podróżnik i odkrywca. Profesor uczelni w Limie, prowadził prace badawcze mające na celu odnalezienie ostatniej Inkaskiej stolicy – Vilcabamba. W badaniach towarzyszyli mu Polacy: Elżbieta Dzikowska i Tony Halik. Badał archiwa w Sewilli, Centralnym Archiwum Indii i w Limie.
  Vilcabambe odkrył 22 lipca 1976 roku.
• Hawkins Garald – astroarcheolog, który badał rysunki z Nazca w latach 1967-68. Porównywał położenie 46 gwiazd w stosunku do rysunków i linii na płaskowyżu.
• Johanson George – Amerykanin, w roku 1931 wykonał pierwsze lotnicze zdjęcia, na obszarze Nazca
• Kauffmann Federico – Peruwiański archeolog
• Kosok Paul – historyk, matematyk, muzyk, kompozytor i jednocześnie kierownik katedry na Uniwersytecie w Long Island – badacz systemów irygacyjnych.
  Gdy w Europie trwała II Wojna Światowa Kosok latał samolotem nad południowymi obszarami Peru, nad tak zwaną Pampa de Nazca i szukał staroperuwiańskich systemów nawadniających. Tak odkrył słynne naziemne „malowidła” z Nazca, gdzie przedstawiciele dawnej kultury przedstawili setki rysunków linii, figur geometrycznych, zwierząt i ludzi. Profesor Kosok, by wyrazić podziw dla Indian Nazca, a także wdzięczność za to, że to jemu udało się odkryć rysunki skomponował utwór muzyczny „Rapsodia Andyjska”.
  Prapremiera miała miejsce już po śmierci Kosoka – dzieło wykonała w Limie Narodowa Orkiestra Symfoniczna.
• Lothrop Samuel Kirkland – archeolog, badacz kultury Chavin
• Lumbreras Luis Guillermo  – dyrektor Narodowego Muzeum Peruwiańskiego, znawca kultury Nazca
• Mazzotti Luis – peruwiański astronom, badał rysunki na płaskowyżu Nazca, twierdził że przedstawiają mapę nieba, że każda figura określa konstelacje gwiazd, a linie proste wytyczają kierunki geograficzne
• Middendorf – profesor, badacz kultury i języka Mochica
• Reisse Wilhelm – współautor pierwszego naukowego sprawozdania z wykopalisk archeologicznych w Peru – 3-tomowe dzieło 
• Rowe John Howland – archeolog, odkrywca kultury Nazca
• Shipees Robert – Amerykanin, w roku 1931 wykonał pierwsze lotnicze zdjęcia, na obszarze Nazca
• Strong Duncan – archeolog, odkrywca Cahuachi, kultura Nazca
• Stubel Alphons – współautor pierwszego naukowego sprawozdania z wykopalisk archeologicznych w Peru – 3-tomowe dzieło. badacz Tiahuanaco
• Wallac Dwight – Amerykanin, badacz doliny Pisco, kultura Nazca
• Xesspe Toribo Mejia – peruwiański antropolog, wspólnie z Julio César Tello ogłosił w 1927 roku odkrycie widocznych jedynie z powietrza rysunków roślin, zwierząt i figur geometrycznych na płaskowyżu Nazca w Peru.

POLSCY ODKRYWCY I BADACZE

Miłosz Giersz

Absolwent Uniwersytetu Warszawskiego. Za pracę doktorską, obronioną w 2007 r. na Wydziale Historycznym UW, otrzymał Nagrodę Prezesa Rady Ministrów RP oraz Nagrodę imienia Ignacego Domeyki – najlepszy doktorat z zakresu studiów latynoamerykanistycznych.Od 2002 r. współkieruje polsko-peruwiańskimi projektami archeologicznymi w Valle de Culebrasoraz Castillo de Huarmey w Peru. W ramach tego drugiego kierował zespołem, który odnalazł pierwszy nie zrabowany królewski grobowiec należący do władczyń kultury Wari(650-1050 n.e.). Odkrycie to uznane zostało przez Archaeological Institute of America za jedno z 10 najważniejszych w 2013 r. Trafiło również na łamy National Geographic Magazine w edycjach międzynarodowej i w krajowych(czerwiec-sierpień 2014). Laureat szeregu nagród i odznaczeń: stypendium “Zostańcie z nami!”tygodnika Polityka (2007), nagrody Traveler 2013 National Geographic Polska (2013),oraz Krzyża Kawalerskiego Orderu Zasługi Rzeczpospolitej Polskiej za wybitne osiągnięcia na rzecz nauki oraz wkład we współpracę między Rzeczpospolitą Polską i Republiką Peru (2015).Ekspert w dziedzinie archeologii Andów i Ameryki Południowej. Członek wielu stowarzyszeń,m.in.: The Explorers Club, Society for American Archaeology, Prezes Polskiego Towarzystwa Studiów Latynoamerykanistycznych. Autor książek i artykułów z zakresu archeologii i sztuki przed hiszpańskich kultur Ameryki Łacińskiej.Pracuje w Instytucie Archeologii UW.

Patrycja Prządka-Giersz

Absolwentka Uniwersytetu Warszawskiego.Tytuł doktora uzyskała w na Wydziale Historycznym UW (2010) za rozprawę na temat struktury osadniczej i przemian społeczno- politycznych na północnym wybrzeżu Peru w Późnych Okresach Przedhiszpańskich (1000–1532 n.e.) na przykładzie doliny rzeki Culebras. Specjalizuje się w archeologii, etnohistorii,gender studies i antropologii kulturowej Andów Środkowych. Od 2000 r., prowadzi serię badań archeologicznych, ikonograficznych,antropologicznych i etnohistorycznych na terenie Ameryki Południowej – w tym kwerendy źródłowe w archiwach kolonialnych w Peru (finansowane przez KBN, MNiSW, NCN, Global Exploration Fundof the National Geographic Society & Waitt Grants Program). Członkini polsko-peruwiańskiego zespołu badawczego, który odkrył pierwszy nie zyrabowany grobowiec przedstawicielek arystokracji imperium Wari w Castillo de Huarmey. Odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Zasługi Rzeczpospolitej Polskiej za wybitne osiągnięcia na rzecz nauki oraz wkład we współpracę pomiędzy Rzeczpospolitą Polską i Republiką Peru (2015). Ekspertka i autorka publikacji w dziedzinie archeologii, etnohistorii i sztuki Ameryki Łacińskiej. Członkini wielu stowarzyszeń: The Explorers Club, Society for American Archaeology. Od 2011 r. konsultant naukowy z zakresu kultur prekolumbijskich i sztuki ludowej z obszaru Ameryki Południowej w PME w Warszawie. Pracuje na Wydziale „Artes Liberales” w pracowni „Spotkania Starego i Nowego Świata”.

Inni polscy badacze i archeolodzy zasłużeni w odkrywaniu dawnych kultur prekolumbijskich:

• Frankowska Maria – etnograf, prowadziła badania Indiańskiej gospodarki wiejskiej państwa Inków, na podstawie kronik Poma de Ayala.
• Kluger Władysław – urodzony 16 stycznia 1849 w Krakowie, profesor Wyższej Szkoły Inżynieryjnej w Limie w latach 70-tych ubiegłego wieku. Wykładał także w Szkole Budowy Dróg i Mostów w Limie (Escuela de Ingenieres Civiles y de Minias), był rektorem politechniki w Limie. Od 1880 przebywał w Krakowie i jako członek Komisji Wodociągowej miasta Krakowa opracował dwa (ostatecznie niezrealizowane) projekty doprowadzenia wody pitnej z Regulic do Krakowa. Od roku 1882 był członkiem redakcji Czasopisma Technicznego.
  Z zamiłowania zajmował się przeszłością prekolumbijska Peru, penetrując okolice Limy. Przyłączył się do ekspedycji francuza Charlesa Wienera badającej cmentarzysko Ancon. Odnalazł na pustyni liczne artefakty: mumie, figurki wotywne, naczynia, ceramikę użytkową, tkaniny bawełniane i wełniane, narzędzia tkackie, naszyjniki, kolczyki, amulety, proce oraz wiązki kipu. Łącznie kolekcja miała 478 eksponatów, które Kluger ofiarował Akademii Umiejętności w Krakowie. Do Polski kolekcja przypłynęła na żaglowcu po 6-miesięcznym rejsie. Pierwszą wystawę zorganizowano w roku 1891. Następnie wysłano ja do Hiszpanii, na wystawę organizowana z okazji 400-lecia odkrycia Ameryki przez Kolumba.
  Niestety wybuch wojen światowych oraz niedbałość o cenne przedmioty spowodowały ich zaginięcie lub zniszczenie. Do czasów obecnych przetrwało jedynie 168 przedmiotów w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Krakowie.
  Kluger zmarł 29 lutego 1884 roku w San Remo.
  W roku 1969 roku zorganizowano w Krakowie pierwszy raz po II Wojnie Światowej wystawę opartą na zbiorach Klugera.
• Królewski Jacek – W ramach współpracy Międzynarodowego Muzeum Antropologii i Archeologii w Limie a Muzeum Archeologicznym i Etnograficznym w Łodzi badał próbki tkanin peruwiańskich pochodzących ze stanowisk archeologicznych kultur Paracas, Nazca, Tiahuanaco, Chancay, Chimu, Ica. Analizował typy wzorów, wątki, sploty, surowce i sposoby wykonania.
• Krzanowski Andrzej – latynoamerykanista z Krakowa, ekspert z zakresu poszukiwań geologicznych, badał w roku 1973 dorzecze Alto Chicama w Sierra Norte w północnym Peru, skupiając się na poszukiwaniu śladów osadnictwa. Jego badania wykazały występowanie na tym obszarze kultury Pelon i w późniejszym czasie kultury Yuraccama.
  Badał także powierzchniowo Andy Centralne w dorzeczu górnej Huaura gdzie odnalazł 10 osad (najstarsza z IV w.p.n.e.) oraz odcinek 10-km drogi wysokogórskiej ze schodami.
  W roku 1978 kierował Polską Wyprawą Naukową w Andy w ramach projektu badawczego „Huaura-Checras”. Celem wyprawy było przeprowadzenie prac badawczych by zrekonstruować dzieje kultury i osadnictwa w dolinie górskiego potoku Cayash – dopływu rzeki Checras. Zbadano grobowce, kompleks Andamarca, poznano sposoby budowania domostw.
• Kowalska-Lewicka Anna – w roku 1948 zajmowała się kulturą materialną Indian Shipibo z nad rzeki Ucayali, badała sposoby wyrobu i dekoracji naczyń ceramicznych.
• Krzanowski Andrzej i Krzanowska Roma – w roku 1973 badali ceramikę ludową obszaru górnej partii doliny Chicama z departamentu La Libertad. Opisali garncarski ośrodek Caulimalca, skupiając się na technologii produkcji, typologia form, ornamentyką, formach zbytu i statusie społeczno-ekonomicznym garncarzy. Krzanowski – amerykanista, archeolog i geolog, był szefem polskiej wyprawy naukowej do Peru w 1978 roku. Wcześniej w latach 1972-1973 pracował w Peru jako geolog poszukując złóż węgla ( okolice Oyon).
• Milewski Tadeusz – urodzony 17 maja 1906 roku językoznawcza, specjalista od języków indiańskich, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego. W swoich badaniach zajmował się typologicznymi podobieństwami języków azjatyckich i amerykańskich oraz opracował kartogramy ukazujące rozmieszczenie poszczególnych rodzin i grup językowych w Nowym Świecie. Według jego koncepcji typ samogłoskowy języków indiańskich był starszy od typu spółgłoskowego. Jako samogłoskowe uznawał języki yunka – czyli ludy wybrzeża: Mochica, Nazca, Chimu. Natomiast spółgłoskowy języki używały ludy górskich obszarów Peru od Kolumbii do Boliwii.
  W swoich badaniach skojarzył język uru-chipaya z kulturą Chavin, język ajmara z kultura Tiahuanaco oraz język keczua z kultura Inków.
  Milewski zmarł 5 marca 1966 roku w Krakowie.
• Nocoń Rudolf – autor pierwszego systematycznego przeglądu kultur prekolumbijskich, wydanego w roku 1958 p.t. Dzieje, kultura i upadek Inków. Praca oparta na badaniach archeologicznych oraz na pierwszych kronikach Hiszpańskich i Inkaskich.
  
• Rostworowski de Diez Canseco Maria – urodzona w Polsce, wybitna specjalistka w zakresie etnohistorii Peru, pełniła funkcję dyrektora Narodowego Muzeum Historycznego w Limie
• Szemiński Jan – historyk, znawca języka kechua, w latach 1974 i 1981 zbierał materiały w archiwach Limy i Cuzco. Badał historię Inków, społeczność Indiańską XVIII wieku oraz ruchy narodowowyzwoleńcze. Wykładowca na Uniwersytecie w Ayaqucho, członek zespołu latynoamerykańskiego przy Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie.
• Wierciński Andrzej – antropolog fizyczny, badacz cech antropologicznych ludów Ameryki Południowej. Wykazał trzy fale osadnicze w rejonie Andów: I – w rejonie jeziora Titicaca, II – przybyli z północy i rozdzielili się na dwie grupy zasiedlając wybrzeże Ekwadoru oraz Andy do Boliwii, III – idąc od Wenezueli wzdłuż Kordylierów. Ludność Ajmara i Keczua w myśl jego koncepcji powstała poprzez przemieszczanie się i mieszanie dawnych fal osadniczych.
• Zachorowska Maria – od 1975 prowadziła etnograficzne badania w Peru. Swoje zebrane eksponaty keczuańskich rzemieślników przekazała do krakowskiego Muzeum Etnograficznego.
• Ziółkowski Mariusz – etnohistoryk, astroarcheolog, badacz wierzeń, kalendarza i sztuki ludów starożytnych Andów, członek Polskiej Wyprawy Naukowej w Andy
• Żaki Andrzej – profesor Polskiego Uniwersytetu w Londynie, zajmował się archeologią gór, a w Peru skupił się na pozostałościach osiedli obronnych i półobronnych kultur prekolumbijskich Białej Kordyliery oraz w pasmach i dolinach górskich położonych w okolicy górniczego osiedla Quiruvilca, około 100-150 km na wschód od Trujillo. Badał problemy archeologii gór. Odkrył 60 stanowisk w regionie Moche, 16 w regionie Viru oraz ponad 40 w obszarach Santiago de Chuco, Otuzco i Quiruvilca. Ponadto badając góry Cerro Pelon, Cerro Agujereado, Cerro Alto El Tor, Cerro Quiruvilca odkrył w obiektach obronnych ceramikę, wyroby z kamienia. Od roku 1974 badał górę Ayangay (3500 m.n.p.m) w dolinie Moche, gdzie znajdowały się wykute w piaskowcu głowy – pozostałości po kulturze Recuay.

Polskie inicjatywy i wyprawy naukowe:

1911
Rozpoczęcie działalności polskich misjonarzy salezjańskich w Peru

1928
Po uzyskał od rządu w Peru koncesję na 500 tyś. ha ziemi położonej nad Ucayali – celem sprowadzenie z Polski nowych kolonistów i ich osiedlenie na tym obszarze, rząd Polski i Bank Gospodarstwa Krajowego wysłał ekspedycje, która miała zbadać celowość tego planu. W ekspedycji, która ruszyła od Iquitos do Limy uczestniczyli m.in. Kazimierz Warchołowski, Apoloniusz Zarychta (działacz polonijny z Brazylii) i literat Mieczysław Lepecki.
Efektem ekspedycji było przywiezienie do Polski 138 eksponatów etnograficznych kultur Indian Montanii, m.in. Campa, Shipibo, Yagua – i przekazanie ich do Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi.

1969
Pierwsza po II wojnie światowej wystawa eksponatów archeologicznych ze zbiorów W.Klugera, przygotowana przez Muzeum Archeologiczne w Krakowie.

1970
Studencka Sekcja Amerykanistyczna, działająca przy Katedrze Archeologicznej Uniwersytetu Warszawskiego opracowała ekspozycję ukazującą kulturę Indian Ameryki Łacińskiej. Zaprezentowano cenne obiekty sztuki i kultury materialnej znajdujące się w polskich kolekcjach prywatnych – z kultur Vicus, Chancay i Chimu, Indian Shipibo, Keczua i Ajmara.

1971
Pierwsza ekspedycja wspinaczkowa do Peru pod kierownictwem alpinisty Henryka Furmanika. Po powrocie do kraju Furmaniak spisał i opublikował swoje sportowe i geograficzne wrażenia.

1974
II Poznańska Akademicka Wyprawa Górska „Andy-74”, pod kierownictwem Mariusza Grebieniowa. Po powrocie do kraju Grebieniow spisał i opublikował swoje wrażenia.

1975
Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie i Ambasada Peru w Polsce otwierają wystawę peruwiańskiej sztuki prekolumbijskiej „Starożytne Peru”. Zaprezentowano ceramikę i tkaniny wszystkich najważniejszych stylów i kultur preinkaskich.

Pierwsze w Polsce Międzynarodowe Sympozjum „Badania nad przeszłością Peru” – odbyło się w Warszawie, stanowiło przegląd stanu badań pradziejów, zróżnicowania rasowego i etnohistorii Peru.

1975-IV-21
Powołanie przy ambasadzie w Limie Koła Miłośników Muzyki Fryderyka Chopina

1977
Muzeum Etnograficzne w Krakowie przygotowało wystawę „Indianie Ameryki Południowej” – zbiór eksponatów związanych z ludnością Peru – Andów i Amazonii.

Drugie Międzynarodowe Sympozjum”Andy 1977″ – odbyło się w Warszawie, spotkanie etnografów, etnohistoryków, badaczy języka keczua, archeologów, etnosocjologów

1978
Powołanie Towarzystwa Kulturalnego Peruwiańsko-Polskiego w Limie

1978 VII-XII
Na terenie Peru działa 11-osobowa wyprawa polskich naukowców. Jej nazwa „Expedicion Cientifica Polaca a los Andes”. Kierownictwo wyprawy objął Andrzej Krzanowski. Opracowany projekt badawczy otrzymał tytuł „Huaura – Checras”.
W wyprawie uczestniczyli: Andrzej Krzanowski, Aleksander Posern-Zieliński,Teresa Walendziak, Roma Krzanowska, Mariusz Ziółkowski, Barbara Drobniewicz, Stanisław Iwaniszewski, Krzysztof Tunia, Jan Szaran oraz fotograf Marek Doktor, redaktor TV Roman Dobrzyński i operator kamer Andrzej Szczepański.
Do dyspozycji wyprawa otrzymała trójosiowy samochód ciężarowy Star 266 wraz z zestawem części zapasowych – kierowany przez mechanika Andrzeja Lachowicza.
Patronat nad wyprawą objęły cztery instytucje:

• Patronat honorowy – wiceminister Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki;
• Prace archeologiczne – Instytut Archeologiczny Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Komisja Nauk Etnologicznych przy Polskiej Akademii Nauk z Poznania;
• Prace geograficzno-przyrodnicze – Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi z Warszawy.

Pięciu członków ekspedycji wypłynęła w połowie lipca 1978 z Gdyni na pokładzie „M.S.Czacki” i dotarła do portu Callao 11 września 1978. Reszta uczestników na początku sierpnia doleciała do Limy samolotem z Warszawy, przez Frankfurt i Hawanę.

Lata 70-te XX wieku
Uczestnictwo polskich geologów w projekcie „Minero Peru”. Penetracja górskich obszarów północnego i środkowego Peru w poszukiwaniu złóż węgla kamiennego.

Rybacy z Gdańska i Szczecina uczestniczą w połowie ryb u wybrzeży Peru, szkoląc peruwiańskich marynarzy i rybaków.

1979
Powołanie przy Polskim Towarzystwie Studiów Latynoamerykańskich Komisji Andyjskiej, która koordynowała i inicjowała wszelkie prace i przedsięwzięcia mające na celu ułatwienie polskim naukowcom studiowanie historii i teraźniejszości krajów Ameryki Południowej.

Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie organizuje wystawę „Indianie Kechua – górale Peru”.

Muzeum Narodowe w Szczecinie organizuje wystawę „Kultura Indian Andów Peruwiańskich”.

1980
Muzeum Narodowe w Poznaniu organizuje wystawę „Kultura ludowa Peru”.

Odbyła się w Poznaniu jednodniowa konferencja „Kultura ludowa Peru” – jako uzupełnienie wystawy etnograficznej. Zagadnienia technik rolniczych, zdobienia rytem tykw, ludowe tradycje.

1981-II
Krajowa konferencja „Mieszkańcy Andów i ich środowisko” – zorganizowana w Krakowie. Tematem było życie codzienne Indian andyjskich, ich bio-antropologiczne charakterystyki, kultura ludowa Peru oraz najstarsza historia Peru.

1981
Pierwsze na świecie pokonanie kanionu Colca w departamencie Arequipa przez polskich kajakarzy górskich z Krakowa. 100 km odcinek rzeki pokonali na kajakach sportowych i pontonie dokonując jednocześnie obserwacji geologicznych i wytyczając nowy szlak wodny.

1983-VI-01
Powołanie Stowarzyszenia Rodzin Peruwiańsko-Polskich w Peru „DOM POLSKI”.

1989
Rozpoczęcie prac duszpasterskich Franciszkanów Konwentualnych z Krakowa, poprzedzona  otwarciem Parafii Nuestra Señora de La Piedad w Limie w dzielnicy San Luis.

Zapraszam do odwiedzenia strony na Facebook