Autor: Christopher de Mena (1492 – ?)
Tytuł oryginalny: La Conquista del Perú llamada la Nueva Castilla
Tłumaczenie: Podbój Peru zwanego Nową Kastylią
Napisana w latach:
Pierwsza publikacja: 1534, Sewilla
Publikacja: 1937, Paryż, pod tytułem „Las relaciones primitivas de la Conquista del Perú”
Liczba stron: 98
Wymiary:

Kronika została przetłumaczona na język włoski i opublikowana w Wenecji i Rzymie w latach 1534 i 1535. Jego autorstwo pozostawało nieznane przez długi czas – w środowisku akademickim autor był wskazywany jako „anonimowy z Sewilli”.
Peruwiański historyk Raúl Porras Barrenechea zidentyfikował tą kronikę i przedstawił swoje wyniki przed Kongresem Amerykanów w Sewilli 1934. Dane zawarte w kronice obejmują okres od sierpnia 1533 roku.
Porras wydał zredagowana kronikę pod tytułem „Las relaciones primitivas de la Conquista del Perú „ w Paryżu, w roku 1937.

Autor: Francisco de Jerez (Xerez) (1497 – 1565)
Tytuł oryginalny: Verdadera relación de la conquista del Perú y provincia de Cusco, llamada la Nueva Castilla
Tłumaczenie: Prawdziwa relacja o podboju Peru i prowincji Cusco, zwaną Nową Kastylią
Napisana w latach:
Pierwsza publikacja: 1534, Sewilla
Publikacja: 1946, Meksyk, pod tytułem „Crónicas De La Conquista Del Peru”
Liczba stron: 944
Wymiary:

Autor wydał tą kronikę jako sprostowanie opublikowanej kilka miesięcy wcześniej kroniki Cristóbala de Mena.
Relację jego przetłumaczył na język angielski Markham i wydał w 1872 w Londy­nie w zbiorze pt. Reports on the Discovery of Peru.

Autor: Pedro Sancho de la Hoz (1514 – 1547)
Tytuł oryginalny: Relación de la Conquista del Perú
Tłumaczenie: Relacja z podboju Peru
Napisana w latach: 1533-1534
Pierwsza publikacja: 1550 Venecja.
Publikacja: 1849, Hiszpania, wydana jako dodatek do księgi Prescott`a
Liczba stron:
Wymiary:

Oryginał kroniki p.t. „Relación para S. M. de lo sucedido en la conquista y pacificación de estas provincias de la Nueva Castilla y de la calidad de la tierra, despues que el capitdn Hernando Pizarro se partio y llevó a su Magestad la relación de la victoria de Caxamalca y de la prisión del cacique Atabalipa” zaginął i do tej pory nie został odnaleziony, jednak ocalała jedna z kopii, na podstawie której włoski tłumacz Giambattista Ramusio opublikował ją w roku 1550.
Autor był sekretarzem Pizarro, zastępując Francisco de Jereza, podczas marszu z Jauja do Cuzco. Całą tę podróż opisuje w kronice, której tekst został autoryzowany przez samego Francisco Pizarro. Kronikę ta traktuje się jako oficjalną relację z wydarzeń hiszpańskich do 1534 roku. Autorowi zlecono napisanie raportu o podboju Peru od czasu powrotu Hernando Pizarro do Hiszpanii (do lipca 1534 do 22 kwietnia 1535).
Kronika zawiera ważne dane na temat kampanii przeciwko oddziałom Quizquiz i Chalcuchima, kilka opisów ziemi od Jauja po Cuzco, opis miasta Cuzco i jego zabytków.
Kronikę opublikowano w języku włoskim przez Juan Bautista Ramusio i przetłumaczony po raz pierwszy na hiszpański przez Joaquín García Icazbalceta.
W roku 1917 Means przetłumaczył tę relację na język angielski i wydał pt. An Account of the Conąuest oj Peru.

Autor: Miguel de Estete (1495-1572)
Tytuł oryginalny: El descubrimiento y conquista del Perú
Tłumaczenie: Odkrycie i podbój Peru
Napisana w latach: ? – 1542
Pierwsza publikacja: 1550
Publikacja: 1916, Quito
Liczba stron: 51
Wymiary:

Miguel de Estete pisze swoją kronikę podczas trzeciej wyprawy Pizarro.
Obejmuje ona czasy przybycia Hiszpanów na terytorium Imperium Inków do zdobycia Cuzco.
W swojej kronice odwołuje się do historycznej funkcji quipu i ich związku z epickimi pieśniami Inków. Najprawdopodobniej zakończył pisać te kronikę w 1542 roku, ale niestety jej ostatnia część została zagubiona.
Kronika ta została odkryta w Archivo General de Indias w Sewilli, składała się z dwunastostronicowego manuskryptu znalezionego wśród dokumentów Arki Santa Cruz.
W roku 1916 Jacinto Caamano Jijón w Quito wydał ta kronikę w Biuletynie National Academy of History pod tytułem News of the Peru.
W roku 1918 Carlos Manuel Larrea wydał ją w Quito w Biuletynie Ekwadorskiego Towarzystwa Studiów Historycznych Ameryki pod tytułem „El descubrimiento y la conquista del Perú. Relación inédita de Miguel de Estete” „Odkrycie i podbój Peru. Niepublikowany raport Miguela de Estete”. Wydanie to miało 51 stron i 12 tablic.
Ponowna publikacja w roku 1924 obejmowała 73 strony. Wydano ją w Limie pod redakcją Carlosa A. Romero i Horacio H. Urteagi pod tytułem „Colección de libros y documentos referentes a la historia del Perú” „Zbiór książek i dokumentów odnoszących się do historii Peru”.
Wiadomo że Estete wcześniej (w 1534 lub 1535) napisał „Relację z podróży kapitana Hernando Pizarro na polecenie gubernatora, jego brata, z miasta Caxamalca do Pachacama, a stamtąd do Jauja„.
Jest to szczegółowe opowiadane o krajobrazie, mieszkańcach, ich zwyczajach itp. Opracowanie to zostało w całości wydane w dziełach Francisco de Jereza i Gonzalo Fernández de Oviedo.

Autor: Pedro Pizarro (1515 – 1602)
Tytuł oryginalny: Relación del descubrimiento y conquista de los reinos del Peru, y del gobierno y órden ąue los naturales tenian, y tesoros ąue en ella se hallaron: y de las demds cosas que en el han subcedido hasta el dia de la fecha
Tłumaczenie: Związek odkryć i podboju Królestw Peru
Napisana w latach: 1570 – 1571
Publikacja: 1844, Madryt
Liczba stron: 236
Wymiary:

Autor napisał tę kronikę na podstawie osobistych doświadczeń z lat 1531–1555, kiedy to uczestniczył w podboju Peru. Pisanie zakończył w roku 1571.
W Bibliotece Narodowej Hiszpanii w Madrycie znajdował się rękopis dzieła, który jednak zaginął, a jedyna pozostała kopia jest w Bibliotece Huntington w San Marino (Kalifornia). Praca ta była początkowo manuskryptem, ale w roku 1844, w Madrycie opublikowano ją jako piąty tom „Colección de documentos inéditos para la historia de España”„Zbiór niepublikowanych dokumentów dotyczących historii Hiszpanii”.
Pierwsze angielskie tłumaczenie zostało opublikowane p.t. Relation of the discovery and conquest of the kingdoms of Peru w Nowym Jorku przez Philipa A. Meansa w 1921 roku, a nowoczesne wydanie w języku hiszpańskim zostało zredagowane przez Guillermo Lohmann Villena w 1978 roku w Limie.

Autor: Diego de Trujillo (1505 – 1575)
Tytuł oryginalny: Relación del descubrimiento del reino del Perú
Tłumaczenie: Listy o odkryciu królestwa Peru
Napisana w latach:
Publikacja: 1948, Sewilla
Liczba stron: 120
Wymiary:

Kronika obejmuje relację autora, który był naocznym świadkiem podboju Peru , od początku trzeciej wyprawy Francisco Pizarro w 1530 roku, do wejścia do Cuzco pod koniec 1533 roku.
W 1934 roku została znaleziona przez Raúla Porrasa Barrenecheę w Bibliotece Pałacu Królewskiego w Madrycie. Początkowo uważana za anonimową, ale wspomniany peruwiański historyk poddał ją badaniu, ustalając, że jej autorem był hiszpański żołnierz biorący udział w podboju Peru, o nazwisku Diego de Trujillo.
Została opublikowana w 1948 roku w Sewilli, pod redakcją samego Porrasa, ze wstępem i notatkami.
Historia ma swoją wartość jako narracyjna i geograficzna historia podboju.

Autor: Alonso Borregan (1508 – ?)
Tytuł oryginalny: „CRONICA DE LA CONQUISTA DEL PERU”
Tłumaczenie: „Kronika podboju Peru”
Napisana w latach:
Publikacja: 1948 Sewilla, Hiszpania
Liczba stron: 118
Wymiary: 17×24

Mimo licznych błędów składni i pisowni oraz braku chronologicznej kolejności zdarzeń, kronika zasługuje na uznanie, ponieważ autor wykazał się przy pisaniu wielką pasją i dbaniem o szczegóły. Ponadto Borregian był obecny przy opisywanych zdarzeniach, dlatego można mieć duże zaufanie do prezentowanych faktów. Jego historia zaczyna się od śmierci Atahualpy (1533) do kończy na rebelii Gonzalo Pizarro (1548).
Rękopis pozostał zapomniany, do chwili, kiedy został odkryty przez peruwiańskiego historyka Rafaela Loredo, który opublikował go w Sewilli w 1948 roku.

Autor: nieznany żołnierz z oddziału Francisco Pizarro
Tytuł oryginalny:
Tłumaczenie:
Napisana w latach: 1534
Publikacja: 1929 Nowy Jork,
Liczba stron:
Wymiary:

Kronikę przetłumaczył w roku 1929 Joseph H. Sinclair i wydał na Uniwersytecie Michigan pt. The Conąuest of Peru as Related by a Member of the Pizarro Expedition.

Autor: Pedro Cieza de León (1520 – 1554)
Tytuł oryginalny: Crónica del Perú
Tłumaczenie: Kronika Peru
Napisana w latach: 1550-1551 (część I), 1550-1560 (pozostałe częśći)
Publikacja: 1553, Sewilla (tylko część I)
Liczba stron:
Wymiary:

Około roku 1533 de Leon wyruszył do Ameryki Południowej, gdzie brał udział w kampaniach wojny domowej między zdobywcami. Jako żołnierz uczestniczył w walkach na całym obszarze peruwiańskim, poznając okolicę i ludność. Około roku 1541 rozpoczął w dolinie rzeki Cauca pisanie pamiętników, które posłużyły mu następnie do opracowania kroniki. W 1549 w Cuzco odbył wiele rozmów z pewnym żyjącym potomkiem Inków, a następnie w roku 1550 wrócił do Hiszpanii, gdzie w 1553 opublikował w Sewilli pierwszą część swojej kroniki.
Uczony Marcos Jiménez de la Espada nazwał Pedro Cieza de León „księciem hiszpańskich kronikarzy”.
Kronika podzielona jest na cztery części, ale tylko pierwsza została opublikowana za życia autora. Pozostałe były nieopublikowane aż do XIX i XX wieku.
Znaczenie kroniki polega na tym, że objęła po raz pierwszy globalnie historię świata andyjskiego od czasów starożytnych do czasów współczesnych autorowi. Do tego czasu hiszpańscy kronikarze ograniczali się do opowiadania o czasach konkwisty. Cieza jako pierwszy kronikarz metodycznie opisuje historię przedhiszpańską, od odległych czasów przed Inkami aż do przybycia Hiszpanów.
Wielkie znaczenie ma podejście geograficzne, etnograficzne, opis flory i fauny, obejmując opisy nieznanych wcześniej gatunków przyrody.
Autor wyznał że nie zna języka Indian, dlatego korzystał z pomocy tłumacza.
Dzięki starannemu gromadzeniu wiadomości i starannemu ich badaniu autor jest jednym z najważniejszych historyków Inków, szczególnie w zakresie topograficznego opisu Peru.

Pierwsza część „Parte primera de la chronica del Perv, ąue tracta la demarcación de sus prouincias, la descripción dellas, las fundaciones de las nueuas ciudades, los ritos y costumbres de los Indios, y otras cosas estranas dignas de ser sabidas” – „Księga podstaw”, obejmuje opis terytorium i jego mieszkańców.
Pierwsza części jest wprowadzenie do ogólnego dział. Obejmuje opis ziem i miast, ze szczegółami na temat zwyczajów, religii i tradycji. Praca jest cennym dokumentem etnograficznym Indian, ich religii i gospodarki, ich przekonań i organizacji. Zawiera opisy zabytków przedinkaskich, takich jak miasto Chan Chan, sanktuarium Pachacámac, linie Nazca, świątynia Chavín de Huántar, kulturę Wari czy monumentalne konstrukcje Tiahuanaco.
Autor daje się poznać jako człowiek uczciwy, sumienny i zdecydowa­ny, jest dokładny w obserwacjach i nie ukry­wa swego poważania dla kultury Inka.
Została wydana w roku 1553, za życia autora, w Sewilli. Wydrukowano 1100 egzemplarzy, a w następnym roku wydano w Antwerpii nowe, poprawione przez Marco Andrés Cabrera Torres Tagle wydanie.
W kolejnych latach powstały inne wydania, tłumaczone także na język włoski i angielski. Po śmierci autora (1554) przez niemal 300 lat reszta nie była publikowana. Doszło nawet do tego, że przywłaszczano sobie jego dzieło – tak jak kronikarz Antonio de Herrera y Tordesillas, który skopiował całe rozdziały kroniki Pedro Cieza de León w swoim dziele „Décadas”.

Część druga: „Segunda parte de la crónica del Peru, que trata del seńorio de los Incas Yupanąuis y de sus grandes hechos y gobernación„- „Przywództwo Inków Yupanquis”, obejmuje wczesną historię królów Inków z rodu Yapanqui.
Część ta została odkryta w bibliotece klasztoru Escorial przez peruwiańskiego historyka Manuel González de la Rosa, który przygotował wydanie publikacji w Londynie w roku 1873. Do druku jednak nie doszło z braku funduszy. Pozostała ona w rękopisie aż do roku 1880. William Hickling Prescott, pracując nad historią podboju Peru, korzystał z oryginalnego rękopisu złożonego w bibliotece Escorial, lecz przypisał go omyłkowo Juanowi de Sarmiento i cytował pod tym nazwiskiem. Dopiero badawcza praca genialnego historyka hiszpańskiego Jimeneza de la Espada, wykazała omyłkę Prescotta i dzieło zostało wydane jako drugi tom kroniki.

Trzecia część: „El Descubrimiento y Conquista del Perú” – „Odkrycie i podbój Peru”, obejmuje hiszpański podbój Imperium Inków .
Zaginęła – obejmowała opis podboju Peru. W roku 1897 Jiménez de la Espada opublikował niektóre fragmenty.
Następnie, w latach 1950–1958, w czasopiśmie Mercurio Peruano, Rafaela Loredo z Limy, opublikował 54 rozdziały kroniki.
W 1975 roku duchowny Carmelo Sáenz de Santa María SJ opublikował ostatnie rozdziały, których Loredo nie mógł znaleźć.
Wreszcie cały manuskrypt został znaleziony w Bibliotece Watykańskiej przez prof. Francescę Cantù i opublikowany w 1979.

Część czwarta: „Las Guerras Civiles del Perú” – „Wojny secesyjne w Peru”, obejmuje okres wojen domowych pomiędzy Hiszpanami. Podzielona na pięć ksiąg: Wojna w Salinas; Wojna Chupas; Wojna Quito; Wojna Huarina i Wojna Jaquijahuana.
Ta najbardziej obszerna ze wszystkich części była nieznana aż do XIX wieku, choć jej fragmenty znajdowały się już we wspomnianej wcześniej publikacji Herrery p.t. „Décadas”.

Z pięciu ksiąg tej części zidentyfikowano tylko trzy pierwsze (Guerra de las Salinas, War Chupas i War of Quito). Wszystkie trzy księgi wydane zostały w języku angielskim nakładem Hakluyt Society w Londynie, między XIX i XX wiekiem. Pozostałe dwie nieodnaleziono.
Nie wiadomo, czy autor napisał pozostałe książki (Huarina War i Jaquijahuana War), czy też zostały one zniszczone lub zagubione.
Jiménez de la Espada w roku 1877 podjął się jako pierwszy edycji „War of Quito”, na podstawie niepełnego rękopisu istniejącego w Bibliotece Pałacu Królewskiego w Madrycie, który zawierał tylko pierwsze 53 rozdziały.
W roku 1877 wydano „Guerra de las Salinas”, a w roku 1881 „War Chupas”, zapisane w zbiorze niepublikowanych dokumentów dotyczących historii Hiszpanii.
W roku 1909 (Madryt) „War of Quito” zostało wydane w Nowej Bibliotece Autorów Hiszpańskich, czyli zbiorze klasycznych dzieł literatury hiszpańskiej.
Autor zamierzał napisać dwa komentarze, jeden o wydarzeniach rozjemcy La Gasca, a drugi o wicekrólu Peru, Antonio de Mendozie. Nie wiadomo jednak czy plany te zrealizował.

Autor: Juan de Betanzos (1510 – 1576)
Tytuł oryginalny: Summa y Narración de los Incas
Tłumaczenie: Dyskurs o upadku i rządzeniu Inków
Napisana w latach: 1542 – 1551
Publikacja:
Liczba stron: 134
Wymiary: 20 x 13

Kronika obejmuje słownik Inków i Historię Peru.
Drugi wicekról Peru, Don Antonio de Mendoza, przybył do Limy we wrześniu 1551 roku. Zlecił on – na polecenie La Gasca, który znał cechy i umiejętności Betanzosa – napisanie przedhiszpańskiej historii Peru.
Be­tanzos należał do nielicznej grupy osób, które w roku 1542 znały język Quechua. W związku z tym został wybrany przez gubernatora do komisji kontro­lującej relacje indiańskich świadków na temat dziejów i kultury Inka. Był oficjalnym tłumaczem w Cuzco.
Ponieważ Mendoza zmarł dziewięć miesięcy po objęciu urzędu, Juan de Betanzos nie był w stanie zaprezentować wyników swojej pracy. Aby dokończyć pracę, nadal zbierał dane o tradycjach Inków wśród królewskich krewnych swojej żony – Betanzos poślubił w Cuzco księżniczkę Inkaską, pochodzącą z rodu Pachacuteca, kuzynkę Atahualpy – Nusta Angelina Yupanqui (inne źródła podają że była to jedna z córek ostatniego władcy Inków, inne że nazywała się Anas Colike). Wcześniej była to żona markiza Francisco Pizarra. Podane w pracy cenne wiadomości, które mógł otrzymać od żony i jej krewnych, stawiają jego dzieło w poczet czołowych prac o legendach i wierzeniach Inków. Należy jednak pamiętać, że Indianie ubiegając się o względy zdobywców, gloryfikowali opowieści dotyczące kultury i ważności własnego szczepu, wykazując przy tym tendencje do jak najkorzystniejszego przedstawienia działalności konkwistadorów, a to podważa autentyczność treści.
Autor miał nadzieję, że nowy wicekról de Canete ją zaakceptuje. Wicekról zmarł jednak we wrześniu 1560 roku, rękopis nie został wydany drukiem i zaginął w XVII w.
Dopiero w roku 1875 Don Marcos Jimenez de la Espada odnalazł pierwszych 18 roz­działów dzieła w bibliotece pałacu klasztornego Escorial. Zawierały one opis wczesnych tradycji Indian z okolicy Cuzco, spisanych przez autora w pierwszych latach podboju.
W 1987 roku dr Maria Carmen Martín Rubio, znalazła w archiwach Biblioteki Bartolome March w Palma de Mallorca kompletny egzemplarz dzieła.
Kronika różni się od innych tym, że autor przedstawia w niej nieznane wcześniej informacje pochodzące od inkaskiej elity władzy.
Ale ponieważ sympatyzował z obozem Atahualpy, w swoich kronikach pomniejszał osiągnięcia Huascara i wykluczył go z listy cuzkeńskich władców zwanej capaccuna.
Kronika składa się z dwóch części: autentycznej relacji Mistrzów Kipu, dotyczącej zdarzeń sprzed 1542 roku spisanej za czasów Gubernatora Vaci de Castro oraz późniejszego dodatku inspirowanego przez rodzinę Don Cristobala Pawllu Inqi, a konkretnie jego wnuka don Melchora Carlosa Inqi. Ta część powstała około pierwszych lat XVII wieku.

Autor: Agustín de Zárate (1514 – 1585)
Tytuł oryginalny: Historia del descubrimiento y conąuista de la Proinncia del Peru
Tłumaczenie: Historia odkrycia i podboju Peru
Napisana w latach:
Publikacja: 1555, Antwerpia
Liczba stron:
Wymiary:

Praca została częściowo napisana w czasie uwięzienia autora. wydana pierwotnie w Antwerpii w roku 1555, przedrukowana w Wenecji w 1563 roku oraz ze znacznymi poprawkami w Sewilli w 1577 roku. Przetłumaczona na holenderski, francuski, niemiecki, angielski i włoski. Holenderskie i włoskie tłumaczenia pojawiły się w 1563 roku, a wersja angielska została opublikowana w 1581 roku. Dzieło o wielkiej jakości literackiej, narracja nie ukazuje osobiste oceny wydarzeń, w których autor brał udział osobiście.
Kronika jest pełnym opisem odkrycia, podboju i wojen domowych w Peru. Zarate przybył do Peru w roku 1543 jako skarbnik królewski. Był naocznym świadkiem wielu opowiadanych wydarzeń, ale w wielu sytuacjach podpierał się innymi dokumentami.
Według Raúla Porrasa Barrenechei część o odkryciu dotyczy relacji Rodrigo Lozano i Nicolasa de Rivera el Viejo.
Część dotycząca buntu Gonzalo Pizarro oparta była na dokumentach biskupa La Gasca.
Historia Zárate’a jest jednym z pierwszych tekstów opisujących imperium Inków i jest nieocenionym źródłem etnografii andyjskiej.

Autor: Francisco López de Gómara (1511 – 1566)
Tytuł oryginalny: Historia General de las Indias
Tłumaczenie: Historia Ogólna Indian
Napisana w latach:
Publikacja: 1552, Saragossa
Liczba stron:
Wymiary:

Autor kroniki był duchownym hiszpańskim. Studiował w hiszpańskiej Soria. Święcenia kapłańskie otrzymał w 1531 roku. Przebywał w Rzymie, a po powrocie do Soria, około 1540 roku poznał Hernána Cortésa i został jego kapelanem. Był humanistą i historykiem, profesorem literatury klasycznej na uniwersytecie w Alcalá.
Pierwszy tom kroniki „Historia General de las Indias”, ukazał się w Saragossie w 1552 roku.
Druga część, zatytułowana „Crónica de la conquista de Nueva España” – „Kronika podboju Nowej Hiszpanii” była mocno krytykowana przez Bernal Díaz del Castillo – autora kronik podboju Meksyku, gdyż brał udział w trzech wyprawach Hernána Cortésa.
Głównym zarzutem jest fakt, że Francisco López de Gómara nigdy nie opuścił Europy.
Kronika zawiera między innymi opis odkryć Krzysztofa Kolumba.
Pierwsza część dotyczy odkrycia i podboju Nowego Świata do 1552 roku, ale nie dotyczy Meksyku, któremu poświęcona jest w całości druga część.
Pierwsze wydanie tego dzieła zostało opublikowane w 1552 roku, w Saragossie przez Miguela Capillę. Potem przedrukowana w Medina del Campo (Valladolid) w 1553 roku i Antwerpii w 1554 roku pt. Primera y Segunda Parte de la Historia generał de las Indias hasta el ano de 1551.
W 1749 roku wydano je w Madrycie pt. Historia de las Indias.
Ponieważ kronika zawierała wiele krytyki poczynań króla Karola, została zakazana i dopiero w roku 1717 opublikował ją Andrésa Gonzáleza Barcii.

Autor: Bartolomé de las Casas (1474 – 1484)
Tytuł oryginalny: Brevísima relación de la destrucción de las Indias
Tłumaczenie: Bardzo krótka relacja o wyniszczeniu Indian.
Napisana w latach: ? – 1542
Publikacja: 1552
Liczba stron:
Wymiary:

Autor był hiszpańskim encomendero a później zakonnikiem dominikańskim, teologiem, filozofem, prawnikiem oraz biskupem Chiapas w Meksyku
W wieku trzydziestu lat publicznie wyrzekł się podziałów i od tego czasu poświęcił się obronie Indian. Jako główny obrońca Indian został nazwany „Prokuratorem i obrońcą wszystkich Indian Hiszpańskich”.
Dzieło zostało napisane po wprowadzeniu przez Karola I nowych przepisów prawnych dotyczących niewolnictwa na terenach Nowej Hiszpanii – przepisy weszły w życie 20 listopada 1542 roku.
Dzieło stanowi pierwszy współczesny raport na temat praw człowieka. Autor opisuje w nim okrucieństwa, którym poddawani byli rdzenni mieszkańcy przez hiszpańskich zdobywców.

Autor: Christopher Molina „Chilijczyk” (1494 – 1580)
Tytuł oryginalny: Relación de muchas cosas acaescidas en el Peru, en suma, para entender a la letra la manera que se iuvo en la conquista y poblazon destos reinos
Tłumaczenie: Lista rzeczy, które miały miejsce w Peru
Napisana w latach: 1550 lub 1556
Publikacja: 1873, Chile
Liczba stron:
Wymiary:

Autor przebywał w Peru od roku 1532, a swój pseudonim „Chilijczyk” (zwany też Molina z Santiago) zawdzięcza temu, by odróżnić go od innego Cristóbala de Moliny, człowieka z Cuzco, który był także ówczesnym kronikarzem. „Chilijczyk” uczestniczył wraz z Diego de Almagro w podboju Chile.
Dzieło, zwane także pod tytułem „Zniszczenie Peru”, przechowywane było w
Archivo General de Indias w Sevilli, bez daty i podpisu autora.
Początkowo Marcos Jiménez de la Espada przypisał autorstwo kroniki Molinie, jednak Raúl Porras Barrenechea wskazał, że najbardziej prawdopodobnym autorem był duchowny Bartolomé Segovia.
Po raz pierwszy opublikował kronikę w roku 1873 Diego Barros Arana w chilijskim magazynie Sud América.
Kronika jest krótka, zawiera relacje z podboju opisując schwytania Atahualpy w Cajamrca, jak również zawiera historyczne wydarzenia z Quito, wyprawy Almagra do Chole, a także z przygotowań do bitwy pod Abancay z hiszpańskiej wojny domowej. Kronika zawiera krytykę poczynań hiszpańskich zdobywców, którym głównie zależało na łupach i wzbogacaniu się kosztem Indian.

Autor: Diego Fernández de Palencia „Palentino” (1520 – 1581)
Tytuł oryginalny: Primera y segunda parte de la Historia del Perú
Tłumaczenie: Pierwsza i druga część Historii Peru
Napisana w latach:
Publikacja: 1571, Sewilla
Liczba stron:
Wymiary: 15×23

Autor urodził się w Palencinie, i kształcony był w kierunku kościelnym. Jednak około 1545 roku wyjechał do Peru, gdzie służył w armii królewskiej u boku Alonso de Alvarado. Kiedy w roku 1555 Andrés Hurtado de Mendoza, markiz z Cañete został wicekrólem Peru, mianował Palencie kronikarzem Peru. Napisał on kilka prac, które zostały jako całość wydane w Sewilli w roku 1571. Poszczególne części poświęcone były powstaniu Francisco Hernándeza Giróna, buntowi Gonzalo Pizarro, administracji Pedro de la Gasci. Autor dedykował dzieło królowi Hiszpanii Filipowi II. Tekst jest napisany w czytelnym stylu, zawiera wiele szczegółów, a to za sprawą dostępu do korespondencji i dokumentów urzędowych, jaka posiadał autor. Dało to możliwość napisania przez niego najbardziej kompletnego i wiarygodnego w opisy wydarzeń, jaki napisano w tym okresie..

Autor: Gaspar de Carvajal (1500 – 1584)
Tytuł oryginalny: Relación del nuevo descubrimiento del famoso río Grande que descubrió por muy gran ventura el capitán Francisco de Orellana
Tłumaczenie: Relacja o nowym odkryciu słynnego Rio Grande, które kapitan Francisco de Orellana odkrył przypadkiem
Napisana w latach:
Publikacja: luty 1895, Sewilla
Liczba stron:
Wymiary:

Zakonnik, który w roku 1533 przybył do Peru celem nawracania rdzenne ludności, a w roku 1540 uczestniczył w wyprawie Gonzalo Pizarro, ówczesnego gubernatora Quito , w poszukiwaniu krainy cynamonu na wschód od Quito i Amazonki. Pizarro z uwagi na trudne warunki i brak żywności wysyła Orellane z oddziałem pięćdziesięciu Hiszpanów (w tym Gasparem de Carvajalem) aby doszli do rzeki Napo i wrócili z zapasami. Orellana dotarł do zbiegu Napo i Trynidadu, ale nie znalazł zapasów. Nie mogąc wrócić z uwagi na silny prąd rzeki, postanawia udać się w dół rzeki i dotarł do ujścia Amazonki ( 1542 ).
Carvajal, który jest jednym z ocalałych z tej wyprawy, opisał te wydarzenia w dziele „Relación del nuevo descubrimiento del famoso río Grande que descubrió por muy gran ventura el capitán Francisco de Orellana ”„Relacja o nowym odkryciu słynnego Rio Grande, które kapitan Francisco de Orellana odkrył przypadkiem”.
Fragment relacji Carvajala pojawił się w „Historia general y natural de las Indias” „Ogólnej i naturalnej historia Indii”, autorstwa Gonzalo Fernándeza de Oviedo – napisanej w roku 1542 (inne źródło podaje że w latach 1535-1557), ale opublikowanej dopiero w roku 1851 przez Królewską Akademię Historyczną w Madrycie. Oviedo nigdy nie był w Peru, lecz sumiennie i starannie gromadził informacje i raporty nadchodzące do Hiszpanii.
Autor opisuje wydarzenia których sam był świadkiem, jako również zasłyszane w rozmowach z Orellaną i resztą uczestników wyprawy.
Dzieło Carvajala zawiera wiele informacji etnologicznych, opisuje rozmieszczenie i wielkość miast, rozciągających się wzdłuż kanionów rzecznych, ścieżki łączące Amazonkę lądem, taktyki wojenne tubylców, ich rytuały i zwyczaje.
Całość opublikował chilijski uczony José Toribio Medina w roku 1895, a w 1934 Heaton, dokonując znacznych poprawek.
W filmie Aguirre z roku 1973, w reżyserii Wernera Herzoga, pojawia się postać brata Gaspara de Carvajal jako kapelana i kronikarza Lope de Aguirre. Akcja filmu toczy się podczas wyprawy Aguirre, która odbyła się w 1561 roku, czyli prawie dwadzieścia lat po wyprawie Orellany, która była źródłem inspiracji dla scenariusza filmu, obejmując sytuacje i postacie z kroniki Carvajala.

Autor: Juan Polo de Ondegardo Zarate (1500 – 1575)
Tytuł oryginalny: Relación de las cosas acaecidas en las alteraciones del Perú después que Blasco Núñez Vela entró en él,
Tłumaczenie: Lista rzeczy, które miały miejsce w przemianach Peru po wejściu do niej Blasco Núñez Vela
Napisana w latach: 1548 – 1550
Publikacja: 1555, Antwerpia
Liczba stron:
Wymiary:

Autor przybył do Peru wraz z wicekrólem Blasco Núñezem Vela w 1543 roku.
Uczestniczył w bitwie w Jaquijahuana 9 kwietnia 1548 roku, a w roku 1554 walczył z rebeliantem Franciszkiem Hernándezem Gironem w Chuquinga i Pucará. W latach 1558-1561 był współburmistrzem Cuzco.
Studiował wierzenia i zwyczaje Indian. Pozwoliło mu to na odnalezienie pięciu mumii Inków – między innymi Inka Pachacuteka. Kronikarz Acosta podaje, że Ondegardo odnalazł w roku 1559 mumie wszystkich inkaskich władców. Inny kronikarz – Garsilaso – potwierdza to mówiąc, że w roku 1560 widział te mumie, zachowane w dobrym stanie.
Ondegardo groby władców zniszczył i złupił, a mumie wysłał do Limy. Opracował także zarządzenia dotyczące eksploatacji kopalni Potosí.
W roku 1575 towarzyszył wicekrólowi Francisco Álvarezowi de Toledo podczas jego ogólnej wizytacji Peru.
Był on prawnikiem i został następnie mianowany urzędnikiem koronnym w Cuzco – przez pewien okres pełnił funkcję gubernatora Cuzco. Podczas swego urzędowania w latach od 1561 do 1571 przeprowadził szereg badań nad rządami, zwyczajami i religią Inków. Miał dużą wiedzę na temat struktury, ekonomii i polityki Inków. Część jego relacji zaginęła, pewna ilość natomiast została odnaleziona i wydana. Uważane są one na ogół za wiarogodne, wykazują jednak trudny i zawiły styl
Jako kronikarz znany jest z napisanych także kilku dzieł o charakterze historycznym:

Los errores y svpersticiones de los indios, sacadas del tratado y aueri-guación que hizo el Licenciado Polo, przetłumaczone zostały na język angielski przez Markhama w publikacji nr 48 Hakluyt Scciety w Londy­nie pt. Narratives of the Rites and Laws of the Yncas

„Tratado y averiguación sobre los errores y supersticiones de los indios” – „Traktat i dochodzenie w sprawie błędów i przesądów Indian” – rok 1559, opublikowane w roku 1906 przez Organ Instytutu Historycznego Peru.

„Informe del Licenciado Polo de Ondegardo al Licenciado Briviesca de Muñatorres sobre la perpetuidad de las encomiendas en el Perú” – „Raport adwokata Polo de Ondegardo dla adwokata Briviesca de Muñatorres na temat ciągłości znajomych w Peru” – rok 1561, opublikowany w roku 1940 przez Organ Instytutu Historycznego Peru.

„La relación de los adoratorios de los indios en los cuatro ceques” – „Związek indyjskich świątyń w czterech ceques” – rok 1561

„Instrucción sobre las ceremonias y ritos que usan los indios conforme al tiempo de su gentilida” – „Instrukcja na temat ceremonii i obrzędów, których używają Hindusi zgodnie z czasem ich łagodnośc” – rok 1567, opublikowany w roku 1906 przez Organ Instytutu Historycznego Peru.

„Relación de los fundamentos acerca del notable daño que resulta de no guardar a los indios sus fueros” – „Lista podstaw dotyczących znaczących szkód wynikających z nieprzestrzegania przez Indian ich przywilejów” – sprawozdanie z dnia 26 czerwca 1571, wydane w Madrycie w roku 1872.

Na­stępne dwa raporty wydane zostały w 1917 r. pt. Del linage de los ingas y como conquistaron oraz Translado de un cartapacio a manera de borrador que quedo en los papeles del Licenciado Polo de Ondegardo cerca del linage de los Ingas y como conquistaron

Autor: Pedro Sarmiento de Gamboa (1530 ? – 1592)
Tytuł oryginalny: Historia Índica
Tłumaczenie: Historia Inków
Napisana w latach:
Publikacja:
Liczba stron: 199
Wymiary: 19×14

Autor był hiszpańskim zdobywcą, ale w historii zapisał się jako marynarz, dowódca floty, odkrywca, kosmograf, matematyk, pisarz, historyk, filolog, astronom, naukowiec, humanista, zaufany pełnomocnik wicekróla don Francisca de Toledo. Do Peru przybył w roku 1557.
Kronika Gamboa została odnaleziona w XX wieku i jest chwalona za opisy i spostrzeżenia, choć krytykowana za stronniczość wobec rządów Hiszpanów. Sarmiento napisał wiele prac, ale żadne z nich nie zostało opublikowane za życia autora.
Wicekról Peru Francisco de Toledo polecił kosmografowi Pedro Sarmięnto de Gamboa, aby na pod­stawie przedstawionej mu kopii relacji napisał historię, która by osta­tecznie wykazała, że Hiszpanie przybyli do Peru tylko po to, aby przy­wrócić tam porządki zgodne z wolą Boga, czyli absolutne panowanie Hiszpanów. Sarmięnto pojawił się w Peru po 1555 r. i przebywał na dworze ówczesnego wicekróla Conde de Nieva, który przybył do Peru w 1560 r. Gromadził on bardzo chętnie wiadomości dotyczące minionych dziejów kraju, zwłaszcza uzyskane od Indian, toteż skorzystał z polecenia wicekróla i napisał pracę pt. Segunda parte de la historia generał llamada Indica. Dzieło napisane jest tendencyjnie, praca ma cha­rakter autorytatywny, ponieważ została napisana na podstawie oficjal­nych badań przeprowadzonych przez wysokich urzędników z polecenia i pod protektoratem wicekróla Toledo.
Niestety po opracowaniu dzieło zaginęło i dopiero w roku 1893 odnalezione zostało w Getyndze przez Wilhelma Meyera. Meyer nazwał rękopis Historią państwa Inków (Geschichte des Inkareiches) i pod tym tytułem został wydany w roku 1906 w Berlinie przez Pietsehmanna.
Dziennik podróży Pedro Sarmiento de Gamboa, „Relación y derrotero del viaje y descubrimiento del estrecho de la madre de Dios, antes llamado de Magallanes”„Związek, przebieg podróży i odkrycie Cieśniny Matki Bożej, dawniej Magellana” został opublikowany w 1768 roku przez Bernardo de Iriarte pod tytułem „Podróż do Cieśniny Magellana przez Kapitana Pedro Sarmiento de Gamboa”.

Autor: Miguel Cabello Valboa „Balboa” (1535 – 1608)
Tytuł oryginalny: Miscelánea Antártica
Tłumaczenie: Różne uwagi o ziemiach południa
Napisana w latach: 1574 – 1586
Publikacja: 1840
Liczba stron: 463
Wymiary: 23×16

W roku 1566 jako hiszpański zakonnik przybył na kontynent celem katechizacji tubylczej ludności. Przez 10 lat przebywał w północnoperuwiańskich nadbrzeżu doliny LambayequeW roku 1574 w Quito rozpoczął pisanie swojej kroniki. Korzystał z rękopisu historii Inków, który Sarmiento przygotował dla wicekróla. Po roku 1580 odbywa wiele podróży w dorzeczu Amazonki celem ewangelizacji oraz poznania historii i zwyczajów mieszkańców.
De Balboa pisał swoje dzieło pod protektoratem biskupa z Quito, a po skończeniu zadedykował je wicekrólowi de Vilar, który wówczas rozpoczynał urzędowanie. Część źródeł, z których korzystał przy opracowaniu swojego dzieła, pochodziła z obszarów granicznych, zwła­szcza z okolic Quito, była więc odzwierciedleniem spostrzeżeń poczynio­nych z dala od Cuzco, stolicy Inków.
Pisanie kroniki zakończył w Limie w roku 1586, ale jej opublikowanie nastąpiło dopiero w XIX wieku.
Rękopis autora kilkakrotnie zmieniał właściciela, najpierw był w posiadaniu Conde Duque de Olivares, potem prawnika z Madrytu Don Andreasa de Brizuela. Po roku 1892 nabył ją meksykański uczony Joaquín Garcíę Icazbalceta, po którego śmierci zostaje sprzedana Uniwersytetowi Teksas w Austin, gdzie pozostaje do dziś.
Kopia kroniki wykonana w XVIII wieku najpierw znajdowała się w Paryżu u francuskiego uczonego Henri Ternaux Compansa. W połowie XIX wieku stała się własnością Obadiaha Richa , by ostatecznie przejęła ją Biblioteka Publiczna w Nowym Jorku, gdzie znajduje się do tej pory.
Kronikę opublikowano po raz pierwszy w języku francuskim w roku 1840. Henri Ternaux-Compans przetłumaczył to dzieło i wydał je w słabym streszczeniu pt. Histoire du Peron w Paryżu.
W języku hiszpańskim wydano ją w roku 1920, w dziele autorstwa Horacio Urteaga i Carlosa A. Romero p.t. „Colección de Libros y Documento referentes a la Historia del Perú”.
W roku 1945 Jacinto Jijón y Caamano z Ekwadoru, a w 1951 roku Luis E. Valcárcel z Peru wydali nowe wydania kroniki, bazując na istniejących rękopisach.
Po napisaniu kroniki duże zastrzeżenia do jej treści miały osoby z kręgów Huascara, zarzucając autorowi stronniczość w kierunku poczynań i polityki Atahualpy.
Kronika jest podzielona na trzy rozdziały
Pierwsza część (13 rozdziałów, 70 stron) – obejmuje relację o stworzeniu świata, biblijne historie Kaina, Noego, Wieży Babel oraz zawiera przemyślenia na temat pochodzeniem czarnych i Indian.
Druga część (20 rozdziałów, 120 stron) – obejmuje rozmyślenia nad pochodzeniem Indian oraz nad tym, w jaki Indianie przybyli na kontynent, jak się rozmnażają, jakie jest pochodzenie Indian z Nowej Hiszpanii i Chile.
Trzecia część (33 rozdziały, 273 strony) – pierwsza część rozdziału dotyczy mitologii i tajemnic, związanych z religią chrześcijańską, hinduizmem, islamem. Dopiero w kolejnej części rozdziału zagłębia się w historię Inków, opisując poszczególne rządy, aż do wojny między Huáscarem i Atahualpą oraz przybycia Hiszpanów.

Autor związał się z Academia Antártica – ruchem literackim działającym w Limie, zrzeszającym humanistów i poetów.
Wiadomo, że Valboa jest autorem także innych historycznych dzieł, ale nie zostały one odnalezione – między innymi „Verdadera descripción y relación de la provincia y tierra de las Esmeraldas ” – „Prawdziwy opis i związek prowincji i ziemi Szmaragdów” z roku 1581.

Autor: Martín de Murúa (Morua) (1525 – 1618)
Tytuł oryginalny: Historia General del Perú. Origen y descendencia de los incas, donde se trata, así de las guerras civiles incas, como de la entrada de los españoles
Tłumaczenie: Historia ogólna Peru. Powstanie i pochodzenie Inków, gdzie jest to kwestia zarówno wojen domowych Inków, jak i wejścia Hiszpanii
Napisana w latach: 1590 – 1605 (lub ?- 1614 lub ukończona w 1611)
Publikacja: 1922
Liczba stron: 576
Wymiary: 21×14

Jako duchowny zakonu Królewskiego Wojskowego Zakonu Matki Bożej Miłosierdzia i Wykup Jeńców, znanego jako Zakonu Miłosierdzia, przybył około 1560 roku do Peru, gdzie nauczył się tubylczych języków aymara i keczua.
W innym źródle opisany jako brat mercedariusz, członek Zakonu Najświętszej Marii Panny Łaskawej. Przez Indian określany jako chciwca, okrutnik, uwodziciel i złodziej.
Swoją kronikę (inne źródła podają tytuł Historia del origen y genealogia real de los reyes Incas del Peru de sus hechos, eostumbres, trajes y manera de gobierno) pisał w Peru, a pod koniec 1615 roku wrócił do Hiszpanii, by na początku 1616 roku w Madrycie, złożyć wniosek o wydanie licencji na wydrukowanie swojej kroniki. Licencję uzyskał 26 maja 1616 roku, ale zmarł w roku lub dwa lata później, i za swojego życia kroniki nie zdążył opublikować.

Autor podzielił swoją pracę na trzy części.
• Księga pochodzenia Inków. Podbój ziem przez Panów Królestwa Peru, wojny domowe odbywające się aż do wejścia Hiszpanów, sposoby rządzenia i traktowania oraz opis najważniejszych miast i pałaców tej rozległej prowincji. (92 rozdziały).
• Rządu Inków w tym królestwie oraz obrzędy i ceremonie, które prowadzili. (40 rozdziałów).
• Królestwo Peru i jego główne miasta. (31 rozdziałów).

Autor opierał swoje źródła na poprzednich kronikach Francisco de Xerezy , Cristóbala de Meny , Pedro Sarmiento de Gamboa , Miguela Cabello Valboa. Kronika zawiera również 122 ilustracje, które są podobne do tych, które opublikował Felipe Guamána Poma de Ayala.
Kronika zawiera szczegółowe informacje na temat życia prywatnego Inków, dokładnie opisując coyas, czyli żony królów, czego do tej pory nie zrobili inni kronikarze. Zawiera także legendach i mity z obszarów andyjskich i Amazonki. Badacze podkreślają wysoki poziom języka, przyjemny dla czytelnika.
Kronika pozostało niepublikowane do XX wieku, kiedy Horacio Urteaga podjął się jego wydania, jako część zbioru książek i dokumentów związanych z historią Peru (1922 i 1925). Bardziej kompletne wydanie dokonał później Manuel Ballesteros Gibrois, w dwóch tomach (1962–1964).

Autor: Fernando de Montesinos (? – około 1652)
Tytuł oryginalny: Memorias antiguas, historiales y políticas del Perú
Tłumaczenie: Starożytne, historyczne i polityczne wspomnienia z Peru
Napisana w latach: 1636-1642 lub 1644
Publikacja: 1882, Madryt
Liczba stron:
Wymiary:

Montesinos był jezuitą i doktorem prawa kanonicznego.
Autor przybył do Peru w roku 1628 (lub 1629) i jako duchowny, w ekipie wicekróla Chinchona, najpierw osiadł w Trujillo (1628 – 1630), a następnie odbył podróż po Wicekrólestwie. Szczególnie interesował się kopalniami, badał lasy, stare Inkaskie archiwa i tradycje. (1637). Miał ogromną wiedzę z zakresu nauk fizycznych i metalurgii.
W roku 1639 w Limie poświęcił się organizowaniu dokumentów i wiadomości o peruwiańskiej przeszłości.

Jego poglądy nie podobały się ówczesnym badaczom i uczonym. Twierdził on, m.in., że Peruwiańscy Indianie są potomkami biblijnego Niego, że Peru odkrył i skolonizował 340 lat po potopie wnuk Noego – Ofir, że w Peru zwanym kiedyś „Państwem Pirua” od początku historii panowało 102 królów – a pierwszym z nich był Pirua Pacari Manco.

Napisał dwie prace. Jedna z nich dotyczyła wydarzeń z 23 stycznia 1639 roku, kiedy to w Limie, na podstawie tak zwanego Auto de Fe, czyli publicznego aktu Inkwizycji, spalono 12 osób, w tym dziewięciu Portugalczyków. Ten raport był opublikowany w Limie tego samego roku p.t. „Auto de fe celebrado en Lima a 23 de enero de 1639„.
Druga praca to „Beneficio común o Directorio de beneficiadores de metales y arte de ellos, con reglas ciertas para los negrillos” – „Wspólna korzyść lub katalog beneficjentów metali i ich sztuki, z pewnymi zasadami dla niewolników”.

Na podstawie tych rękopisów, po ponad 300 latach wydano dwie kroniki:
Pierwsza to „Memorias antiguas, historiales y políticas del Perú” – „Starożytne, historyczne i polityczne wspomnienia z Peru”.
Rękopis znajduje się w bibliotece Uniwersytetu w Sewilli, z datą 1644.
Częściowo opublikowana w 1882 roku przez Marcosa Jiméneza de la Espadę wraz z jego adnotacjami.
Kronika przechowywana w Bibliotece Uniwerstetu w Sewilli wzbudziła kontrowersje wśród uczonych, ponieważ zawierała stwierdzenia uważane za bardzo ryzykowne. Między innymi autor przytacza listę 93 królów sprzed czasów Inków. Niektórzy krytycy zaakceptowali jego listę władców przedinkaskich, ale wielu jednak okrzyknęła go kłamcą i fantastą. Szczegółowa analiza ustaliła, że Montesinos ograniczył się jedynie do powtarzania informacji od innych kronikarzy, między innymi Blas Valera (autora historii Inków, która zaginęła).
Jednak jako urzędnik kontrolujący instytucje kościelne miał Montesinos dostęp do niejednego archiwum, gdzie mógł natrafić na bogaty materiał i korzystając z niego omyłkowo zaszeregować do listy władców Inków pewną ilość monarchów czy wodzów przedinkaskich, być może nawet z obszaru Tiahuanaco.
Pierwsze pełne wydanie tego dzieła ukazało się w Limie w 1930 roku, a kolejne w Cuzco w roku 1957.
W roku1920 Means przetłumaczył je na język angielski.
Wydanie angielskojęzyczne ukazało się w roku 1922 za sprawą Philipa Ainswortha Meansa – najwybitniejszy w tamtych czasach znawcza Peru. Means przejrzał dokładnie dzieło Montesinosa i wykreślił z niej większość wskazanych władców. Według Meansa pierwszy panował od roku 275 naszej ery Ayar Tacco Capac, a ostatnim władca był Titu Yupanqui Pachacuti, który zginął w walce z innymi plemionami, rozegranej pod Pucara na północ od Titicaca. Ci z ludu Pirua którzy ocaleli, uciekli i osiedli w Tamputoco w dolinie Apurimac. Ostatecznie państwo Pirua, nękane i atakowane przez ościenne ludy, miało przestać istnieć około 1200 roku.
Druga kronika to „Annals of Peru, 1498-1642” – „Kroniki Peru” została opublikowana w Madrycie w dwóch tomach przez Víctora Manuela Maurtúa i Uribe (1906). Pisząc tą kronikę autor opierał się na archiwach Rady i lokalnych notariuszy. Zawiera wydarzenia podboju i kolonizacji od roku 1498, czyli od trzeciej podróży Krzysztofa Kolumba i trwa do roku 1642. Zawiera bardzo szczegółowe opisy wicekrólów, notatki o postaciach i tradycjach, wiadomości o kopalniach i skarbach.

Dwa inne jego prace wciąż nie zostały opublikowane: „Historia del Paytiti” – „Historia Paytiti” oraz „Memorial sobre la conservación del azogue” – „Pamięci wydobywcom rtęci” .
Autor: Fernando de Montesinos (? – około 1652)
Tytuł oryginalny: Memorias antiguas, historiales y políticas del Perú
Tłumaczenie: Starożytne, historyczne i polityczne wspomnienia z Peru
Napisana w latach: 1636-1642 lub 1644
Publikacja: 1882, Madryt
Liczba stron:
Wymiary:

Autor przybył do Peru w roku 1628 (lub 1629) i jako duchowny, w ekipie wicekróla Chinchona, najpierw osiadł w Trujillo (1628 – 1630), a następnie odbył podróż po Wicekrólestwie. Szczególnie interesował się kopalniami, badał lasy, stare Inkaskie archiwa i tradycje. (1637). Miał ogromną wiedzę z zakresu nauk fizycznych i metalurgii.
W roku 1639 w Limie poświęcił się organizowaniu dokumentów i wiadomości o peruwiańskiej przeszłości.

Napisał dwie prace. Jedna z nich dotyczyła wydarzeń z 23 stycznia 1639 roku, kiedy to w Limie, na podstawie tak zwanego Auto de Fe, czyli publicznego aktu Inkwizycji, spalono 12 osób, w tym dziewięciu Portugalczyków. Ten raport był opublikowany w Limie tego samego roku p.t. „Auto de fe celebrado en Lima a 23 de enero de 1639„.
Druga praca to „Beneficio común o Directorio de beneficiadores de metales y arte de ellos, con reglas ciertas para los negrillos” – „Wspólna korzyść lub katalog beneficjentów metali i ich sztuki, z pewnymi zasadami dla niewolników”.

Na podstawie tych rękopisów, po ponad 300 latach wydano dwie kroniki:
Pierwsza to „Memorias antiguas, historiales y políticas del Perú” – „Starożytne, historyczne i polityczne wspomnienia z Peru”.
Rękopis znajduje się w bibliotece Uniwersytetu w Sewilli, z datą 1644.
Częściowo opublikowana w 1882 roku przez Marcosa Jiméneza de la Espadę wraz z jego adnotacjami.
Kronika przechowywana w Bibliotece Uniwerstetu w Sewilli wzbudziła kontrowersje wśród uczonych, ponieważ zawierała stwierdzenia uważane za bardzo ryzykowne. Między innymi autor przytacza listę 93 królów sprzed czasów Inków. Niektórzy krytycy zaakceptowali jego listę władców przedinkaskich, ale wielu jednak okrzyknęła go kłamcą i fantastą. Szczegółowa analiza ustaliła, że Montesinos ograniczył się jedynie do powtarzania informacji od innych kronikarzy, między innymi Blas Valera (autora historii Inków, która zaginęła).
Jednak jako urzędnik kontrolujący instytucje kościelne miał Montesinos dostęp do niejednego archiwum, gdzie mógł natrafić na bogaty materiał i korzystając z niego omyłkowo zaszeregować do listy władców Inków pewną ilość monarchów czy wodzów przedinkaskich, być może nawet z obszaru Tiahuanaco.
Pierwsze pełne wydanie tego dzieła ukazało się w Limie w 1930 roku, a kolejne w Cuzco w roku 1957.
W roku1920 Means przetłumaczył je na język angielski.
Wydanie angielskojęzyczne ukazało się w roku 1922 za sprawą Philipa Ainswortha Meansa – najwybitniejszy w tamtych czasach znawcza Peru. Means przejrzał dokładnie dzieło Montesinosa i wykreślił z niej większość wskazanych władców. Według Meansa pierwszy panował od roku 275 naszej ery Ayar Tacco Capac, a ostatnim władca był Titu Yupanqui Pachacuti, który zginął w walce z innymi plemionami, rozegranej pod Pucara na północ od Titicaca. Ci z ludu Pirua którzy ocaleli, uciekli i osiedli w Tamputoco w dolinie Apurimac. Ostatecznie państwo Pirua, nękane i atakowane przez ościenne ludy, miało przestać istnieć około 1200 roku.
Druga kronika to „Annals of Peru, 1498-1642” – „Kroniki Peru” została opublikowana w Madrycie w dwóch tomach przez Víctora Manuela Maurtúa i Uribe (1906). Pisząc tą kronikę autor opierał się na archiwach Rady i lokalnych notariuszy. Zawiera wydarzenia podboju i kolonizacji od roku 1498, czyli od trzeciej podróży Krzysztofa Kolumba i trwa do roku 1642. Zawiera bardzo szczegółowe opisy wicekrólów, notatki o postaciach i tradycjach, wiadomości o kopalniach i skarbach.

Dwa inne jego prace wciąż nie zostały opublikowane: „Historia del Paytiti” – „Historia Paytiti” oraz „Memorial sobre la conservación del azogue” – „Pamięci wydobywcom rtęci” .

Autor: José de Acosta (1540 – 1600)
Tytuł oryginalny: Historia natural y moral de las Indias
Tłumaczenie: Historia naturalna i moralna Indian
Napisana w latach: ? – 1577 w Juli
Publikacja: 1590, Sewilla
Liczba stron: 700
Wymiary: 24×17

Autor był jezuitą, antropolog i przyrodnikiem hiszpańskim, przebywającym w Peru od połowy 1572 (lub 1569) roku do 1585 roku. Był zdania, że Indianie przybyliby na ten kontynent z Azji Północnej.
Kronika opublikowana w Sewilla w roku 1590 przetłumaczona została na język angielski w roku 1604. Kronika zawiera opis zwyczajów, obrzędów i wierzeń rdzennej ludności Peru i Meksyku, jak również opisy geografii fizycznej, polityki stosunków religijnych.
Napisana najprawdopodobniej do roku 1577 w Juli, skąd udał się z rękopisami do Hiszpanii. Informacje dotyczące Amazonki otrzymał od brata zakonu, który wcześniej był uczestnikiem wyprawy Lope de Aguirre.
Kronika podzielona na siedem części. Wstęp zajmuje 129 stron, 535 zasadnicza część kroniki, a ostatnie 36 stron to tabele.
Acosta był dobrym obserwatorem i sumiennym pisarzem, bronił jednak w swojej pracy hiszpańskiej polityki kolonialnej.
W rozdziałach dotyczących Inków autor wspomina o oficjalnych badaniach przeprowadzonych w Peru z polecenia króla hiszpańskiego i w większej części opierał się na pracy Polo de Ondegardo.
Dzieło zostało napisane bardzo starannie i cieszyło się wielkim powodzeniem, i przetłumaczono je na języki francuski, włoski, holenderski, łaciński, niemiecki i angielski.
Oprócz wspomnianej kroniki, autor napisał w latach 1575–1576 także dzieło „De procuranda indorum salute”, w którym podejmuje badania poprzednich autorów, udzielił odpowiedzi na wiele pytań teologicznych, prawnych i misyjnych.
Acosta w roku 1583 opracował również katechizm dla Indian w języku Quechua i Aymara – była to pierwsza książka drukowana w Peru.
W roku 1589 opublikował „De Natura Novi Orbis” – „Nature Nowego Świata”

Autor: Reginaldo de Lizárraga (1545 – 1615)
Tytuł oryginalny: Descripción breve de toda la tierra del Perú, Tucumán, Río de la Plata y Chile
Tłumaczenie: Krótki opis wszystkich krajów Peru, Tucumán, Río de la Plata i Chile
Napisana w latach:
Publikacja: 1908, Lima
Liczba stron: 478
Wymiary: 19×12

Jako 15 latek przybył do Peru z rodzicami. Najpierw przebywał do roku 1560 w Quito potem wyjechał do Limy, skąd jako duchowny odwiedzał tereny Peru.
Kronika opublikowana została dopiero w roku 1908, jako dodatek do czasopisma Instytutu Historycznego Peru, wraz z przedmową Carlosa A. Romero. Inne wydania ukazały się w Madrycie (1909) i Buenos Aires (1916).
Jest to dzieło zawierające dane i obserwacje o dużym znaczeniu historycznym, napisane w przyjemnym stylu. Jak powiedział Carlos A. Romero, jest to „owoc obserwacji autora podczas pół wieku nieustannego zwiedzania ogromnego terytorium wicekrólestwa Peru”.
Pierwotnie autor nakazał publikacje w Madrycie, ale osoba odpowiedzialna za to nie wywiązała się z obietnicy, przywłaszczając sobie otrzymane pieniądze.

Autor: Bernabé Cobo (1582 – 1657)
Tytuł oryginalny: Historia del Nuevo Mundo
Tłumaczenie: Historia Nowego Świata
Napisana w latach: 1631-1642 (lub około 1653)
Publikacja: 1893, Sewilla
Liczba stron: 545
Wymiary:

Przybył do Limy w Peru w roku 1598, gdzie przyjęto go w charakterze nowicju­sza do Towarzystwa Jezusowego i wyświęcono w 1612 r. Po wyświęceniu przebywał przez dłuższy czas wśród Indian w południowej części kraju, zwłaszcza nad jeziorem Titicaca, stykając się osobiście z praktykami i wierzeniami tubylców oraz innymi zwyczajami indiańskimi.
Jako duchowny i jezuita nauczył się języków tubylczej ludności aymara i keczua. W latach 1631 – 1642 przebywał w Meksyku, gdzie pisał swoją kronikę. W swojej działalności, jaki i swoich dziełach wykazywał się wielką szczegółowością co do faktów historycznych, przyrodniczych, w szczególności botaniki.
Kronika uważana jest w nowszych czasach za jedno z najlepszych i najbardziej wyczerpująco napisanych dzieł o kulturze Ameryki hiszpańskiej, zwłaszcza w dziedzinie archeologii, etnologii i nauk przyrodniczych. Dzieło to jest najlepszym opisem kultury Inka z powodu doskonałego, naukowego ujęcia.
Cobo opierał się w swojej pracy przede wszystkim na dziełach takich pisarzy, jak Polo de Ondegardo, Molina z Cuzco, Cieza de Leon, Acosta i Garcilaso. Poza tym korzystał z rządowych sprawozdań na temat zwyczajów Indian oraz z własnych spostrzeżeń i badań. Jego dzieło jest najlepszą pracą XVII w. w zakresie zagadnień związanych z Nowym Światem.
Ta praca została znaleziona w Bibliotece Kościoła San Ocacio w Sewilli w 1893 roku. Z czego opublikowano tylko pierwszy tom i część drugiego. Trzeci tom dotyczący Meksyku nie został znaleziony. W pierwszym tomie, szczegółowy opis w Cusco, systemu ceque i inne cenne dane na temat cywilizacji Inków. Wiarygodność danych gwarantuje to, że informacje zasięgał u Alonso TopaAtau, potomka Huayny Cápaca.
Przez prawie całe swoje życie robił notatki do swojej pracy, głównie w Meksyku. Potem w Limie dokonał jej przeredagowania i dopisania w dniu 7 lipca 1653 prologu. Kronika ta jest uważana jest za jedną z najlepiej zachowanych historii Inków.

Autor: Titu Cusi Yupanqui (1526 – 1570)
Tytuł oryginalny: Relación de cómo los españoles entraron en Perú y el subceso que tuvo Manco Inca en el tiempo que entre ellos vivió
Tłumaczenie: Relacja, w jaki sposób Hiszpanie wkroczyli do Peru i jakie znaczenie osiągnął Manco Inca w czasach, gdy żył wśród nich
Napisana w latach: 1570
Publikacja:
Liczba stron:
Wymiary:

Titu Cusi napisał w roku 1570 listu do Filipa II, króla Hiszpanii, w którym ujawnił pretensje na zachowanie Hiszpanów i zagrożenie, na jakie narażony był jego lud. Dokument ma bardzo wysoką wartość dokumentalną o hiszpańskim podboju i próbie odzyskania Cuzco przez Inków. Atahualpa jest przedstawiany jako uzurpator, a jego ojciec, Manco Inca, jako prawowity król, niesprawiedliwie nękany przez Francisco Pizarro.
Autor list był trzecim władcą Inków w Królestwie Vilcabamba, czyli w okresie 1563 – 1570. Jako syn Manco Inca, objął tron po swoim bracie Sayri Túpac.

Autor: Felipe Guaman Poma de Ayala (1534 – 1615)
Tytuł oryginalny: Primer nueva crónica y buen gobierno
Tłumaczenie: Pierwsza nowa kronika i dobre zarządzanie
Napisana w latach: 1600 – 1615
Publikacja: 1907
Liczba stron: 1193
Wymiary:

W swoich kronikach nadmienia, że był księciem ludów Andamarcan, Lunac i Suru.
Proponował Królowi Hiszpanii objęcie przez siebie lub swojego syan rządów w Peru w imieniu Hiszapńskiej Korony. Obiecywał zwiększenie dochodów dla Korony, sugerując źle działającą administrację w Peru.
Autor opisuje dzieje Peru i jego stan przed rządami hiszpańskimi. Był synem prowincjonalnego zarządcy andyjskiego, naczelnika grup mitmaq z rejonu Huanuco.
Kronika zawiera 1193 strony, w tym 392 z całostronicowymi rysunkami. Jako kronikarz inkaskiego pochodzenia pokazuje rodzimą wizję świata andyjskiego i pozwala na szczegółową rekonstrukcję aspektów społeczeństwa peruwiańskiego po podboju.
Kronika jest krytyką hiszpańskich rządów kolonialnych i daje nacisk na niesprawiedliwość reżimu kolonialnego. Autor prosi króla by Indianie także byli uwzględniani przy obsadzaniu ważnych stanowisk.
W kronice autor bardzo często używa zwrotów w języku keczua, co pomogło badaczom w analizie tego języka.
Autor zaproponował nowy kierunek dla rządu Peru – tak zwane „dobre zarządzanie” oparte na strukturach społecznych i ekonomicznych Inków, europejskiej technologii i teologii chrześcijańskiej, dostosowane do praktycznych potrzeb narodów andyjskich.
Opisaną historię i genealogię Inków opiera na tekstach źródłowych z XVI wieku, pisanych zarówno w języku hiszpańskim, jak i keczua.
Tekst jest skomplikowany i zawiły. Uwagi nad historią są bardzo niepewne, natomiast nieco bardziej wiarogodne są wywody na temat religii i życia codziennego. O wartości dzieła stanowi nie jego treść, lecz liczne całostronicowe rysunki, które są najlepszymi ilustracjami z życia i strojów Inków.
Dzieło było przeznaczone dla króla Filipa III i zostało wysłane do Hiszpanii, jednak po drodze zaginęło. Obecnie znajduje się w Bibliotece Królewskiej w Danii i jest udostępnione dla zwiedzających.
Kronikę opublikowano dopiero w roku 1907, kiedy odkrył ją niemiecki uczony Richard Pietschmann. Poprawioną wersję wydał w Paryżu w 1936 roku Paul Riveta w 23 tomie zbiorów ,,Travaux et Memoires de 1’Institut d’Ethnologie” jako „codex peruvien illustre”,
W roku 1980 roku w Meksyku John Murra, Rolena Adorno i Jorge Urioste opublikowali kronikę, opartą na rękopisie, a nie na wersji z 1936 roku, pod tytułem „Felipe Guamán Poma de Ayala, Nueva Crónica y Buen gobierno”.
Królewska Biblioteka Duńska opublikowała pod redakcją Rolena Adorno w roku 2011 wysokiej jakości cyfrową wersję kroniki.

Autor: Juan de Santa Cruz Pachacuti Yamqui Salcamaygua ()
Tytuł oryginalny: Relacion de las Antiguedades deste Reyno del Perú
Tłumaczenie: Lista starożytności z Królestwa Peru.
Napisana w latach: 1613 lub 1620 lub 1630, ale przed 1647
Publikacja: 1879
Liczba stron:
Wymiary:

Nie wiadomo kiedy się urodził, wiadomo jednak że był potomkiem arystokracji ludów Ajmara – i że urodził się w mieście Canas w prowincji Cuzco. Inne żródło podaje, że był synem z rodziny naczelników podgrupy ludu Canchi
Kronika jest krótka, ale ceniona z uwagi na wiele informacji etnohistorycznych i o religii, modlitwy Inkaskie,rysunki, wyrażenia w języku keczua i ajmara. Napisana językiem skomplikowanym i trudnym do czytania, ponieważ autor nie znał dobrze hiszpańskiego bardzo źle pisał po hiszpańsku a w treści wplatał wyrażenia w języku quechua.
Kronika została opublikowana dopiero w roku 1879 przez Marcosa Jiméneza de la Espada, wraz z dwiema innymi kronikami, pod wspólnym tytułem „Tres relaciones de antigüedades peruanas” – „Trzy stosunki peruwiańskich starożytności”.
Oryginał kroniki znajduje się obecnie w Bibliotece Narodowej Madrytu.
Istnieje wcześniejsze wydanie z roku 1873, napisane w języku angielskim, przez Sir Clementsa R. Markhama.
Każdy rozdział poświęcony jest życiu Inków, a w treści znajdują się także utwory poetyckie i pieśni andyjskie w języku keczua.
Pachacuti Yamqui przedstawia autochtoniczną wizję Wiracochy, Słońca, różnych mitów i historii Inków. Wiracocha nazwany jest przez autora „twórcą” i narysowany przez Santa Cruz Pachacuti w formie dysku lub owalu. Rysunek przywołuje niektórych Inków i przedstawienie ich głównych bóstw.
Na wykresie świat jest zorganizowany zgodnie z andyjską zasadą Hanana-Húrina, stosowaną w dwóch wymiarach, poziomym i pionowym. Dwie osie, Hanan i Hurin, dzielą przestrzeń na cztery różne pola. Dolne pola są ułożone odwrotnie w stosunku do górnej przestrzeni. Na szczycie jest bóg Viracocha Pachayachic, czyli Pan Wszechświata, twórca wszystkiego, co istnieje, w centrum wszystkiego jest para ludzi. Rysunek przedstawia także Słońce i Księżyc oraz innych gwiazdy.

Autor: Blas Valera (1545 – 1597)
Tytuł oryginalny: Historia Occidentalis
Tłumaczenie:
Napisana w latach: ? – 1590
Publikacja:
Liczba stron:
Wymiary:

Autor kroniki był metysem, jezuitą, członkiem Towarzystwa Jezusowego w Peru.
Był synem konkwistadora, przyjaciela samego Francisco Pizarro oraz arystokratki żyjącej na dworze Inki. Jako młodzieniec Valera wychowywał się u zakonników w Cuzco, a potem prowadził działalność misjonarską w rejonach jeziora Titicaca. Wszystko co usłyszał o historii Indian zapisywał – co w efekcie zaowocowało trzema grubymi rękopisami.
Znawcza języka keczua, przetłumaczył katechizm i pisma ewangelizacyjne na język keczua
Wiadomo że autor około roku 1590 udał się do Europy by przygotować swoje dzieła do druku. Był w Kadyksie, kiedy to miasto zostało splądrowane przez Anglików w 1596 roku. Wtedy zaginęło wiele jego rękopisów, między innymi kronika o historii Inków zatytułowana „Historia Occidentalsi”, składająca się z pięciu tomów. Zachowały się tylko fragmenty, które po śmierci Valery (w 1597 roku) zostały przekazane w roku 1600 Ince Garcilaso de la Vega przez ojca Pedro Maldonado de Saavedra.
Sam Garcilaso wspomina o tych dokumentach, jako o źródle swojego działa. „”Comentarios Reales de los Incas”.
Wiadomo także, że autor napisał inne prace o Inkach. W Quito Francisco A. Loayza odnalazł w roku 1945 działo „Las Costumbres Antiguas de los Incas” – „Pradawne tradycje Inków”, a w boliwijskim La Paz Sabine Hyland odnalazła dzieło z informacjami na temat Inków pt. „Vocabulario”.

Autor: Christopher Molina „Cuzkeńczyk” (1529 – 1585)
Tytuł oryginalny: Relacion fabulas y ritos de los inkas
Tłumaczenie: Bajki i obrzędy Inków
Napisana w latach: 1572 (lub 1579) w Cuzco
Publikacja: 1873
Liczba stron: 157
Wymiary: 24×17

Cristóbal de Molina, określany mianem „Cuzqueno”, był XVI-wiecznym pisarzem, który najlepiej opisał religię Inków. Jako wielki koneser języka keczua, wizytował różne misje o charakterze administracyjnym i religijnym. Molina jest uważany za autorytet w badaniach zwyczajów, wierzeń i obrzędów starożytnych Inków – informacje czerpał z badań księży nawracających Indian na terenie Peru.
Spisał i przetłumaczył 11 andyjskich modlitw napisanych w języku kechua.
Molina był proboszczem parafii Naszej Pani Pomocy i założonego w roku 1557 Tubylczego Szpitala w Cuzco (pierwotnie tylko dla Indian a potem przemianowany na szpila miejski – głosił kazania w języku keczua. Z jego relacji znamy historię Pachacuateca.
Kronika po raz pierwszy opublikowana w roku 1873 ale nie w języku hiszpańskim lecz w angielskim.
Pierwotnie napisana jako jeden rozdział, dopiero w opracowaniu Moralesa dokonano podziału na sześć rozdziałów, poprawiono stylistykę, ortografie i interpunkcję.
Jako pierwszy zwrócił uwagę na dualizm władzy – pisząc, że gdy wybierano Inke, wybieranmo też druga osobę, z którą omawiano i załatwiano wszystkie interesy, i ona dopiero omawiała je z Inką, i obaj ustalali co należy począć.

Autor: Inca Garcilaso de la Vega
Tytuł oryginalny: Comentarios Reales de los Incas,
Tłumaczenie: Królewskich Komentarzach Inków
Napisana w latach: do 1616
Publikacja: 1609, Lizbona
Liczba stron:
Wymiary:

Autor znany jako Inca Garcilaso de la Vega, naprawdę nazywał się Gómez Suárez de Figueroa, pochodził z Hiszpanii, był pisarzem i historykiem. Jego przodkowie byli Inkami.
Urodził się w 1540 r. (lub 1539) w Cuzco, z matki Indianki, Inkaskiej księżniczki Chimpu Ocllo, rzekomo wnuczki wielkiego wodza Tupac Yupanqui (po przyjęciu chrztu przybrała imię Isabela) oraz ojca Sebastiano, który przybył do Peru ze zdobywcą Gwatemali, Pedro de Alvarado, a następnie przyłączył się do towarzyszy markiza Francisca Pizarra, po jego zaś zamordowaniu do brata markiza, Gonzala.
W roku 1551 rozwodzą się jego rodzice – ojciec żeni się z Hiszpanką Luisą Martel, a matka wychodzi za mąż za Juana de Pedroche. Ojciec umiera w roku 1559 pozostawiając mu w testamencie 1000 pesos na studia w Hiszpanii – gdzie wyjeżdża w rok później.
Garcilaso spędził pierwsze dwadzieścia lat w Cuzco w oto­czeniu matki i jej indiańskich krewnych, następnie opuścił Peru i udał się do Hiszpanii, gdzie walczył przeciwko Maurom. Gdy pozbawiono go wielkich posiadłości po matce w Peru, zadłużony i opuszczony zrezygno­wał ze służby królewskiej i pobytu na dworze i udał się do klasztoru w Kordobie, gdzie napisał swoje dzieło.
Określany jako „pierwszy metys i uniwersalna osobowość, która dała początek Ameryce” oraz jako „książę pisarzy Nowego Świata”, ponieważ jego dzieło literackie, pisane w okresie renesansu, wyróżnia się doskonałą znajomością języka hiszpańskiego.
Ojciec kronikarza otrzymał w Peru – za zasługi – nadziały ziemskie obejmujące prowincje Tapacri, Huamampallpa i Cotanera.
W swoim głównym dziele Primera parte de los Commentarios reales, que tratan, de el origen de los Incas, reies, qve jveron del Peru, de sv idolatria, leies, y goviemo, en paz, y en guerra: de svs vidas, y conąuistas: y de todo lo que fue aquel imperio, y su republica, antes que los Espańoles pasaran a el”, opublikowanym przez Pedro Crasbeecka w Lizbonie w roku 1609 (lub 1608), wykazał historię, kulturę i zwyczaje Inków i innych ludów starożytnego Peru.
Druga część, zatytułowana Historia generał del Peru opublikowana została w roku 1617 w Kordobie.
Kronika zadedykowana była księżnej portugalskiej Catalinie.
Kronika po powstaniu Tupaca Amaru II, od roku 1781 została zakazana przez Koronę, gdyż uważano autora za wywrotowca i niebezpiecznego dla interesów Hiszpanii, ponieważ zachęcał Inków do pamięci o swojej kulturze i o swoich przodkach.
Kronika oparta jest na własnych wspomnieniach autora z dzieciństwa i młodości, informacjach usłyszanych bezpośrednio od bliskich, z kontaktów i wizyt u arystokracji Inkaskiej.
Mimo, że kronika zawiera niepotwierdzone źródła, jak również niespójności wielu dat, jest uważana za jedna z najbardziej udanych pod względem koncepcyjnym i stylistycznym prób zachowania pamięci o tradycjach cywilizacji andyjskiej. Kronika określana jest za arcydzieło i uznana za punkt wyjścia literatury latynoamerykańskiej.
Garcilaso znał doskonale język Quechua. Ponadto przez dwadzieścia lat był w bezpośrednim i stałym kontakcie z indiańskimi krewnymi swojej matki. Po wyjeździe do Europy utrzymywał nadal listowy kontakt z potom­kami Inków. Jednym z głównych powodów, które skłoniły go do napisania historii Inków, była chęć pomocy dla swoich indiańskich krewnych, którzy zamierzali przedstawić rządowi hiszpańskiemu szereg żądań dotyczących korzystnego uregulowania sto­sunków między Indianami a Hiszpanami. W kronice autor daje zarys kultury, organizacji społeczno-politycznej i opis wierzeń – stawiając kulturę Inków w jak najkorzystniejszym świetle.
Zarzuca się autorowi, że jest nieobiektywny pisząc, iż Inkowie kierowali się najszlachetniejszymi pobudkami przy budowaniu swego państwa i cieszyli się zaufaniem i poparciem ludu. Rządy ich miały być mądre i dobrotliwe, wojny zaś miały charakter krucjat, podejmowanych jedynie celem rozprzestrzenienia dobrych, ojcowskich rządów i religii wśród nieoświeconych ludów. Podważa się także jego uwagi o stosunkach religijnych i historii dawnego Peru.
Wartościowe są jedynie opisy sta­rych budowli miasta Cuzco oraz jego bezpośrednie spostrzeżenia dotyczące praktyk życiowych Inków.
Przy opracowaniu kroniki Garcilaso korzystał z wielu źródeł, z których najważniejszymi były prace jezuity, ojca BIas Valera – mieszkańca Chachapoyas w północno-wschodniej części Peru. Przyjęto go w roku 1568 do zakonu jezuitów w Limie, skąd następnie udał się do Cuzco, gdzie prowadził badania. Niestety większość prac Valera została zniszczona w roku 1596 podczas walk w Kadyksie między Hiszpanami a Anglikami.
Swoją wiedzę konsultował z kronikarzami Acostą i Ciezą de Leonem.
Zarzucono mu celowe pomylenie mumii władców odkrytych w Cuzco przez Pola de Ondegardo. Ondegardo osobiście pokazał mu w swojej posiadłości mumie trzech inkaskich władców: Viracocha, Tupaca Yapanqui i Huayna Capaca.
W kronikach gloryfikował czyny własnej panaca. Po swojej matce dziedziczył przynależność do panaca Tupaca Yupanqui, do którego należał Huascar. Dlatego gdy Atahualpa zlecił zamordowanie Huascara i jego generałów, de la Vega celowo zmieniał i ukrywał fakty.
Zmarł w Cordobie 23 kwietnia 1616, gdzie znajduje sie jego grób.
W Rzymie, w ogrodach Villa Borghese znajduje się prawie 5 metrowy pomnik kronikarza, wykonany przez peruwiańskiego artystę Jaquina Roca Reya. Rzeźbę wykonano w marmurze kararyjskim.

Autor: Inca Garcilaso de la Vega
Tytuł oryginalny: La Florida del Inca
Tłumaczenie:
Napisana w latach:
Publikacja: 1617, Cordoba
Liczba stron:
Wymiary:

Inne ważne dzieło Garcilaso to „La Florida del Inca”. Opublikowano go w Lizbonie, w roku 1605.
Przed wydaniem, Alonso Carmona i Juana Colesa po przeczytaniu rękopisu, zmusili autora do poprawienia informacji o wyprawie Hernando de Soto.
Dzieło to jest relacją z hiszpańskiego podboju Florydy oraz druga częścią „Królewskich komentarzy Inków”, lepiej znanym pod tytułem „Historia General del Perú” – „Historia powszechna Peru” – które wydana już po śmierci autora w Kordobie w roku 1617. Dzieło to zawiera opis podboju Peru i początki Wicekrólestwa, wojny domowe między Almagro a Pizarro, zbrojny sprzeciw Inków, powstanie Inków z Vilcabamby. Oprócz tego kronika zawiera także rehabilitację jego ojca, kapitana Sebastiána Garcilaso de la Vega, zdyskredytowanego przed Koronę za to, że walczył po stronie buntownika Gonzalo Pizarro.

Autor: Pedro Gutiérrez de Santa Clara (1522 – 1603)
Tytuł oryginalny: Historia de las guerras cwiles del Peru. (1544—1548) y de otros sucesos de las Indias
Tłumaczenie: Historia wojen bardziej niż cywilnych, które miały miejsce w Królestwie Peru
Napisana w latach:
Publikacja: między 1904 a 1929
Liczba stron:
Wymiary:

Nie znane są szczegółowe informacje o autorze. Wiemy jedynie, że był synem hiszpańskiego konkwistadora, uczestnika podboju Meksyku. Przybył do Peru około 1543 roku (inne źródło podaje rok 1530). Jako członek oddziału Francisco de Carvajala brał osobiście udział w wielu historycznych wydarzeniach podboju. Potem wrócił do Meksyku i tam napisał inną kronikę, dotyczącą wydarzeń w Meksyku.
Jego kronika znana także p.t. „Quinquenarios” została ukończona dopiero w pierwszej połowie XVII wieku – co ujmuje jej wiarygodność. Opublikował ją Manuel Serrano i Sanza w Madrycie, między 1904 a 1929 rokiem.
Kronika obejmuje okres wojen domowych między zdobywcami Peru, jak również wczesne lata podboju, tradycje i zwyczaje Inków.
Niektórzy badacze kwestionują autentyczność tej kroniki, jak również pobyt autora w Peru.

Autor: Antonio de la Calancha (1584 – 1654)
Tytuł oryginalny: Corónica moralizada del orden de San Augustin en el Peru, eon suce-sos egenplares en esta monarąuia.
Tłumaczenie: Moralna kronika zakonu św. Augustyna w Peru
Napisana w latach: 1610 – 1614
Publikacja: 1631, Barcelona
Liczba stron:
Wymiary:

Antonio de la Calancha, znany również jako Padre Calancha był zakonnikiem augustianem, urodzonym w Scure na terenach dzisiejszej Boliwii.
Jako zakonnik podróżował po Peru, mieszkał Limie oraz w latach 1610 -1614 w Potosí. Został przeorem klasztoru augustiańskiego w Trujillo.
Właśnie w Potosi zbierał materiały do swoje kroniki, opublikowanej w Barcelonie w 1631 roku. Tom drugi jego dzieła opublikowany został dopiero w roku1653.
Calancha opierał się przeważnie na relacjach licencjata Polo de Ondegardo; wiarogodne są jego wywody dotyczące legend, zwyczajów religijnych i rozmieszczenia szczepów na obszarze wybrzeża oraz historii Inków w okresie kolonial­nym.
Przetłumaczono ją wkrótce na łacinę i francuski i ponownie opublikowanej w Limie w 1653 roku.
Calancha kontynuował gromadzenie dokumentów i wiadomości, gdyż chciał napisać kolejne tomy kroniki – pracy jednak nie skończył.
Zrobił to dopiero jego uczeń – zakonnik Bernardo de Torres – ukończył druga część i opublikował w roku 1655, pod tytułem „Crónica de los Santuarios de Nuestra Señora de Copacabana y del Prado” – „Kronika Sanktuariów Matki Bożej z Copacabana i Prado”.
Kronika trudna do zrozumienia, fakty przeplatane z odwołaniami do świata antycznegoi kultur starożytnego Wschodu.
Styl Calanchy cechuje barokowa formuła walki dobra ze złem, ciemności z grzechem i światami snów, na które wkraczają zjawiska nadprzyrodzone i boskie, w które autor wierzył.

Autor: Giovanni Anello Oliva (Juan Anello Oliva)
Tytuł oryginalny: Historia del Peru y Varones Insignes en Santidad de la Compania de Jesus
Tłumaczenie: Królestwo i prowincje Peru oraz wybitni mężowie w Towarzystwa Jezusowego
Napisana w latach: ? – 1631 Lima
Publikacja: 1895
Liczba stron: 217
Wymiary: 20×14

Giovanni Anello Oliva (inne źródła JUan Anello Oliva) , był włoskim jezuitą, historykiem, który w Peru przebywał od roku 1597 (lub 1599).
Rękopis kroniki jest przechowywany w bibliotece British Museum w Londynie.
Kronika obejmuje tradycje Inków, opisy nadmorskiego i górskiego krajobrazu Peru. Kronika oparta na źródła historycznych obejmuje tajże historię Towarzystwa Jezusowego w Peru, od jego powstania w 1568 roku, jak również przeszłość przedhiszpańską i hiszpański podbój wraz z okresem kolonizacji.
Decyzję o publikacji podjął w Limie Gonzalo de Lira w roku 1625. Początkowo druk miał ukazać się w Hiszpanii w roku 1631, ale ostatecznie jezuita Muzio Vitelleschi nakazał, by druk zatwierdziła Stolica Apostolska – zgodę uzyskano 6 maja1634.
Dopiero w roku 1857 dzieło zostało częściowo zredagowane we Francji przez Ternaux Compans, któy wydał je pod tytułem „Histoire de Perou”.
W 1895 roku w Limie Francisco Pazos Varela i Luis Varela y Orbegoso zredagowali pierwszą część, która jest historycznym wstępem kroniki – p.t. „ Libro primero del manuscrito original del R. P. Anello Oliva, S. J. – Historia del reino y provincias del Perú, de sus incas, reyes, descubrimiento y conquista por los españoles de la corona de Castilla” – „Historia królestwa i prowincji Peru, jego Inków, królów, odkrycia i podboje przez Hiszpanie z Korony Kastylii”.
Autor opiera się na kronikach Ciezy, Acosty, Garcilaso i Herrery –
zwłaszcza na tych fragmentach, które Garcilaso czerpał z zaginionych dzieł ojca Blas Valera. Autor podaje, że korzystał także z rękopisu niejakiego dokto­ra teologii Bartolome Cervantesa oraz ustnych informacji starego Indianina Catari z Cochabamba – postać ta szczyciła się tym, że była ostatnim znawca pisma kipu i kronikarzem Inków.
Praca – z wyjątkiem szczupłego oryginalnego materiału dotyczącego zwłaszcza legend – jest niezbyt wiarogodna i należy korzystać z niej ostrożnie.