Co było zanim w Cuzco pojawili się Inkowie?. Hiszpańscy konkwistadorzy podbili imperium Inków. Ale co było wcześniej? Jak kształtowało się to państwo, jaką drogą dotarło do takiego poziomu rozwoju?
Niestety nasza wiedza opiera się jedynie na zapiskach pochodzących z okresu po tzw. konkwiście. Inkowie bowiem nie znali pisma, a przekazywanie swojej historii realizowali przez pieśni, malowidła i ustne przekazy.
Jednego możemy być pewni. Państwo Inków nie ma wielowiekowej historii. Swoją potęgę zbudowało głównie na terytoriach i dziedzictwach podbijanych kultur. Państwo Inków było bowiem ostatnim etapem w procesie kształtowania się wysoko rozwiniętych kultur przedhiszpańskich.

Nasza obecna wiedza opiera się na nauce i mitologii. Nauka to archeologia, etnografia, kroniki i manuskrypty, mitologia to przekazywane z pokolenia na pokolenie historie o praprzodkach.
Kultura rozwija się wraz z rozwojem ludzi zamieszkujących dany obszar. Skąd się oni jednak wzięli na obszarze andyjskim – czy potomkowie Inków to rdzenni mieszkańcy kontynentu, czy dotarli tam z innych terenów, z innych kontynentów. 
Rozgorzała w tym temacie polemika naukowców. Jedna z teorii za kolebkę Indian i kultury ameryki południowej uważała między innymi Chiny, Syberię, Indie, Japo­nię, Syrię, Mezopotamię, Palestynę, Egipt, Kartaginę, Wyspy Kanaryjskie, Norwegię, Islandię, Polinezję a nawet mityczną Atlantydę.
Teoria egip­ska wykazywała podobieństwo obrabiania i transporto­wania monolitów, stawiania budowli o kształtach piramidalnych oraz mumifikowania ciał zmarłych.
Teoria azjatyckiej wykazywała przypuszczalną jedności lądu amerykańskiego i azjatyckiego we wczesnych okresach geologicznych – w miejscu obecnej Cieśniny Beringa. Wykazywano także podobieństwa fizyczne pomiędzy Indianami amerykańskimi a ty­pami mongolskimi, podkreślając jednocześnie analogie w dziedzinie sztuki, zwyczajów i języka, wyrobu naczyń, ceremonii religijnych i zwyczajów rolniczych.
Kolejna teoria wskazuje, że dotarły tu ludy wędrujące z Chin, Indii i Polinezji.
Zatem przypuszczalna jedność obu kontynentów mogła bez przeszkód umożliwić rozprzestrzenienie się człowieka w Ameryce. Nie można raczej brać pod uwagę żeglugi, gdyż łodzie były wtedy zbyt prymitywne, a sztuka żeglarska mało rozwinięta. 
Uważa się, że południowy kontynent zaludniony został przybyszami z północy, którzy przywędrowali przez Przesmyk Panamski. Byli to najprawdopodobniej lądowi myśliwi, prowadzący życie koczownicze i posuwający się w głąb kraju wzdłuż rzek spływających z Andów. Musieli oni posiadać znajomość ko­rzystania z wydrążonych pni drzewnych lub innych prymitywnych środ­ków transportu wodnego.
Polemiką naukowców wstrząsnęło odkrycie z roku 1923. W pobliżu Punin w Ekwadorze odkopano wtedy w warstwie popiołu wulkanicznego dolichocefaliczną czaszkę ludzką typu australoidalnego razem z kośćmi konia, mastodonta i innych ssaków pleistocenu. Człowiek więc był obecny w Ekwadorze oraz w innych częściach Ameryki Południowej już przed wymarciem pewnych form ssaków typowych dla czwartorzędu.
Archeolodzy badając materiał archeologiczny na obszarze Patagonii i Chile, obejmujący przed­mioty z kamienia i kości doszli do wniosku, że materiał ten należał do ludów koczowniczych, zamieszkujących ten obszar około 3000 lat p. n. e., zajmujących się myślistwem, zbieractwem i rybołówstwem, ale nie używających łodzi. Ludność ta żyła w osadach, budując podziemne domy wzdłuż brzegów rzek. Uprawiała ziemie w żyznych dolinach rzek, ale z czasem przeniosła się w kotliny na wybrzeżu oceanicznym.
Ale archeolodzy są zgodni w kwestii, że doliny Andów, płaskowyże i wybrzeże Pacyfiku były przemierzane przez zajmujące się myślistwem plemiona już 12000 lat temu.

Poziom spójności kulturowej zmieniał się na przestrzeni pradziejów regionu andyjskiego. Fenomen ten trafnie oddaje jeden z używanych powszechnie przez archeologów systemów chronologicznych, który dzieli pradzieje Peru na okresy widocznej unifikacji kulturowej nazwane Horyzontami, oraz tzw. Okresy Przejściowe, podczas których następowało ograniczenie lub całkowity zanik wpływów z zewnątrz i rozwój odrębnych tradycji lokalnych. Wraz z wykształceniem się społeczeństw złożonych i powstaniem bardziej skomplikowanych organizacji politycznych można mówić o ugruntowaniu się wśród mieszkańców przedhiszpańskich Andów pewnych wspólnych koncepcji religijnych i społecznych.

Pierwsi archeologowie dzielili czasy pierwotnych mieszkańców kontynentu na okres przedceramiczny i ceramiczny, czyli linią podziału było wprowadzenie do wyrobu i użytku  ceramicznych naczyń. W kolejnych latach. wraz z rozwojem archeologii podział ten zmodyfikowano.
Poniżej przedstawione zostaną dwa trendy podziału ludów żyjących na obszarze późniejszego imperium Inków.

PODZIAŁ NA OKRESY PRZEDCERAMICZNY i CERAMICZNY

Przodkowie mieszkańców Peru, zgodnie z najnowszymi badaniami, przywędrowali z Ameryki Północnej, prawdopodobnie poprzez Panamę. Były to najprawdopodobniej grupy myśliwych lub zbieraczy żywności, przemieszczające się w kierunku południowym wzdłuż długich górskich dolin lub wzdłuż północnego wybrzeża.
Pierwsi pojawili się co najmniej 12000 lat temu, ale dokładne określenie jest bardzo trudne.
Badacze Edward Lanning  i Thomas Patterson w celu uporządkowania kultur przedceramicznych całej Ameryki Południowej wprowadzili następujący podział:

• EPOKA PRZEDCERAMICZNA
• okres I      przed 9500 n.e.
• okres II     9500 – 8000 p.n.e. – zwany okresem paleoindiańskim. Jego koniec wyznacza przełom plejstocenu i holocenu. Pojawienie się wielu nowych przemysłów litycznych na obszarze Andów Centralnych.
• okres III    8000 – 6000 p.n.e. – zwany okresem wczesnym. Trwa od holocenu do zmian klimatu rozpoczynającej epokę optium climaticum. Wczesny okres przypada na chłodny klimat, a potem następuj wzrost temperatury. Na obszarze Andów Centralnych wykonywano ostrza liściowate.
• okres IV    6000 – 4200 p.n.e. – zwany okresem środkowym. Zanik ostrzy z trzonkiem typu Paijan. Pojawienie się rolnictwa
• okres V     4200 – 2500 p.n.e. – zwany okresem późnym. Wczesne rolnictwo, koniec wyznacza zmiana klimatu w strefie Andów. Pierwsze centra religijne
• okres VI    2500 – 1800 (1500) p.n.e. – zwany okresem schyłkowym. Znaczne ochłodzenie klimatu. Rozwój rolnictwa i rybołówstwa. Rozwój centrów religijnych. Schyłek okresu związany z pojawieniem się ceramiki. W zależności od regionu schyłek występował także w późniejszych latach: 500 r. p.n.e na obszarze Jeziora Titicaca lub już w pierwszych wiekach naszej ery, dla odosobnionych obszarów wybrzeża.
• EPOKA CERAMICZNA
• okres inicjalny                          1800 (1500) – 900 p.n.e.
• horyzont wczesny                                  900 – 200 p.n.e.
• okres przejściowy wczesny          200 p.n.e. – 600 n.e.
• horyzont środkowy                                600 – 1000 n.e.
• okres przejściowy późny                      1000 – 1476 n.e.
• horyzont późny                                     1476 – 1534 n.e.

W najstarszych odkrytych stanowiskach, między innymi z doliny Chillón na wybrzeżu środkowym, znaleziono odpadkami z wyrobu kamiennych narzędzi i ostrzy łupanych. O lokalizacji tych osad decydowały złoża twardego, drobnoziar­nistego kwarcytu, będącego surowcem do wyrobu narzędzi. Narzędzia z tego okresu:

• ostrokrawędziste narzędzia służące do skroba­nia i wiercenia, wykonanymi z małych, płaskich od­łamków skały, przez odłupanie niewielkich fragmentów krawędzi płaskich kamieni.
• małe i bardzo specjalistyczne, wykonano z długich, równoległobocznych odłupków, nazywanych przez archeologów wió­rami – drapacze, noże, ryl­ce. Są to odłupki lub wióry z grubymi, podobny­mi do dłuta wierzchołkami, do obróbki kości lub drewna.
• grube, ciężkie, zaostrzone narzędzi rąbiące lub ciosaki wykonane obróbką dwustronną,
• duże, ostrokrawędziste odłupki, często odbite ze specjalnie przygotowanych rdzeni i prawdopodob­nie mające służyć jako narzędzia tnące lub skrobiące.
• duże ostrza do włóczni, drapaki z krawędziami ściętymi drobnymi odbiciami.
• narzędzia do obróbki drewna, bifacjalne i zębate
• narzędzia o nierównych, zębatych krawędziach.
• grube, wąskie groty, być może stosowane do oszczepów miotanych.
• ostrza kanelowane typu cola de pescado oraz z trzonkiem typu Paijan (nazwa ostrza pochodzi od eponimicznego stanowiska na północy Peru).

Charakterystyczne jest to, że wszystkie te narzędzia były wykonane techniką uderzeniową, przy pomocy otoczakowych tłuczków, a nie techniką naciskowej, stosowanej na innych obszarach Ameryki.
W tamtym okresie klimat różnił się od obecnego. Letnie deszcze w górach były obfitsze, granica wiecznego śniegu przebiegała niżej, większa część wybrzeża była pustynią, doliny były zalesione, rzeki były zasobniejsze w wodę. Północną część wybrzeża pokrywały łąki i nieliczne drzewa. Zadomowiły się tu zwierzęta łowne, takie jak mastodonty, dzikie konie i wielbłądowate.
Mieszkańcy tych obszarów głównie spożywali dziko rosnące rośliny, ale byli też myśliwymi i polowali za pomocą włóczni z kamiennym ostrzem.
Południowe wybrzeże Ekwadoru, pustynia Atacama w północnym Chile, góry Wenezueli, Chile i Argentyny.
Podobieństwo między ty­mi regionami jest na tyle duże, aby sugerować, że kultury ekwadorska i chilijska były współczesne pe­ruwiańskiej, ale występują też wyraźne różnice w ze­stawach  narzędzi  z  poszczególnych regionów.

W tym najdawniejszym okresie wyróżniamy cztery następujące kultury, odkryte na podstawie badań archeologicznych:

Zona Roja
Okres: około 10000 lat p.n.e.
Występowanie: dolina rzeki Chillon, okolice miejscowości Zona Roja
Tryb życia: zbieractwo
Zamieszkanie: jaskinie
Pozywienie: dziko rosnące owoce, owoce morza

Oquendo
Okres: około 10000 lat p.n.e.
Występowanie: dolina rzeki Chillon, okolice miejscowości Oquendo
Tryb życia: zbieractwo
Zamieszkanie: jaskinie
Technika: wyrób cienkich noży
Pożywienie: dziko rosnące owoce, owoce morza

Chiveteros I
Okres: około 8000 lat p.n.e.
Występowanie: jaskinie w Lauricocha i Moquwque, południe kraju
Tryb życia: myślistwo
Zamieszkanie: jaskinie
Technika: ciężkie kamienne topory i siekiery, szerokie groty do oszczepów
Rysunki naskalne przedstawiające sceny z polowań (głównie na guanako).
Znalezione czaszki wykazują sztuczne deformacje
Ceremonie pogrzebowe: zmarłemu pozostawiano żywność i dwa turkusowe kamienie

Chiveteros II –
Okres: około 8000 lat p.n.e.
Występowanie: jaskinie w Chilca i Toquepala, suchy region Andów na wysokości 3500 m.n.p.m. 
Tryb życia: myślistwo, początek prymitywnego rolnictwa
Zamieszkanie: jaskinie, w okresie późniejszym osady 10-15 rodzin
Technika: ciężkie kamienne topory i siekiery, szerokie groty do oszczepów, sieci do połowu ryb
Ubiór: tkaniny z włókien kaktusa (odnaleziono koszulę), płaszcze ze skór wikunii, zdobienie prostymi wzorami geometrycznymi
Broń: pałka, maczuga, oszczepy z grotami z bazaltu lub obsydianu
Pożywienie: jelenie, morskie mięczaki, langusty, ryby, owoce kaktusa, dzikie pomidory, ziemniaki, jiquima
Obrzędy: by zapewnić sobie pomyślność na polowaniu lub połowach uderzali w namalowane na ścianach podobizny zwierząt
Budownictwo: W późniejszym okresie ceremonialne, kamienne budowle na planie czworokąta oraz chatki mieszkalne w kształcie piramidek, z pochylonymi ścianami podpartymi kościami wieloryba.
Zabawki dla dzieci: kolorowe ptaszki z wiązek słomy

OKRESY III – IV  (lata 8000 – 4200 p.n.e.)

Obszar: góry w Peru i Boliwii

Ludność:  utrzymująca się głównie z polowania na jelenia andyjskiego i guanako.
Mieszkali w jaskiniach na wysokości powyżej 4500 m n.p.m., do których przenieśli się po cofnięciu się lodowców.
Narzędzia stosowane przez nich:

• groty,
• drapacze,
• ostrza nożowate, dwustronnie retuszowane ostrza nożowate,
• wąskie, trójkątne ostrza,
• ostrza wierzbowate, liściowate i owalne,
• kości zwierząt.

Groty były wykonywane metodą dociskową, a drapacze stosowano do przygotowywania skór na odzież.
Do wyrobu ostrzy i innych przedmiotów stosowano jaspis, krzemień, obsydian, opal, bazalt i kwarc.
Jaskinie były prawdopodobnie zamieszkane jedynie w okresie letnim, bo w zimie klimat był tam nie sprzyjający zarówno dla ludzi, jak i dla zwierząt. Myśliwi podążali za stadami zwierząt, schodząc wraz z nadejściem zimy do niżej położonych dolin górskich. W zimowych obozach na niższej wysokości często żyli na otwartej przestrzeni, a nie w jaskiniach.

Obszar: Wybrzeże 

Tereny te obrastał głównie wilgotny las (lomas).
Podstawą żywienia były rośliny nasienne i bulwiaste (ziemniaki), organizmy morskie oraz zwierzęta – jelenie, lisy, polne sowy, duże ślimaki, ryby i skorupiaki. Jedzono także lamy, wigonie i guanako, na które polowano w obszarach górskich.
Mgielna roślinność wysychała całkowicie w lecie, dlatego jedynie w zimie był to obszar dobry dla życia ludzi i zwierząt.
Na zwierzęta polowano z oszczepami o kamiennych ostrzach, wyrzucanymi prawdopodobnie za pomocą miotaczy.
Uprawiano tykwę, bawełnę, fasolę, guawę, paprykę chili, dynię.
Zbierano turzycę i sitowie z których wykonywano do wyrobu sznurów.
Nasiona dzikich roślin zbierano i rozcierano w moździerzach lub na prymitywnych rozcieraczach, czyli kamiennych żarnach.

Narzędzia:

• ostrza trzoneczkowate, wykonane techniką naciskową,
• drapacze,
• zgrzebła,
• tłuki,
• przekłuwacze,
• narzędzia rdzeniowe,
• wiertniki,
• małe narzędzia z ostrym zakończeniem,
• kamienie żarnowe,
• moździerze i rozcieracze,
• bifacjalne ostrza nożowate,
• ostrza liściowate o długim trzonku,
• ostrza liściowe o formie laurowatej.

W okresie 3600 – 2500 p.n.e. zanika technika naciskowa wykonywania narzędzi. Nie stosuje się już narzędzi z kamienia łupanego, a jako materiał do wykonywania narzędzi stosuje się kości i drewno.

Tworzono bawełniane tkaniny o rzadkim splocie i bawełniane sieci na ryby.
Do połowu ryb używano linek z haczykami zrobionymi z muszli małży i prostych kamiennych obciążników lub haczyków połączonych z obciążnikami, gdzie kościane haczyki przywiązane były do kamiennych obciążników.
Domy budowano jako proste, stożkowe szałasy o trzcinowej konstrukcji wzmocnionej żebrami wieloryba i pokrytej warstwą łodyg turzycy.
Zmarłych owijano matami i układano w pozycji wyprostowanej i często przygniatano ciężkimi kamieniami lub przebijano palikami przechodzącymi przez ciało. Zwłoki były też czasem zawinięte w maty i tkaniny i ułożone w pozycji zgiętej, z kolanami podciągniętymi do piersi, a także owinięci skórami zwierzęcymi i matami z turzycy oraz wyposażeni w tkane okrycia, sieci, plecione torby, paciorki z kamienia, kości i muszli, drewniane włócznie oraz nieliczne narzędzia drewniane i kamienne.
Na jednym stanowisku znaleziono zbiorowy pochówek składający się z rozczłonkowanych i częściowo całych zwłok, wraz z fragmentami ich pierwotnych okryć i częścią wyposażenia grobowego.
Na skutek zmian klimatu ludzie systematycznie zaczęli opuszczać kurczące się tereny lomas.

OKRES IV wczesny (lata 6000 – 4200 p.n.e.)

Obszar: pustynne wybrzeże północne.

Narzędzia:

• drapacze do skór,
• ostrza nożowate
• ostrza liściowate.

Na tych obszarach odnaleziono kości mastodontów, można więc przypuszczać, że stanowiły one pożywienie tych mieszkańców.

OKRES V (lata 4200 – 2500 p.n.e.)

Obszar: Wybrzeże środkowe

Ludność: rolnicy i rybacy.
Pożywienie stanowiło kilka odmian dyni,  tykwa butelkowa, fasola awokado, papryka chili, bataty, kukurydza, małże i mięczaki,  ryby, lwy morskie, przybrzeżne ptaki, świnki morskie.
Do połowu ryb stosowano linki z haczykami z muszli małży i prostymi kamiennymi obciążnikami, Wyrabiano także paciorki z kości ptaków i grubych skorup ślimaków, duże, bazaltowe i andezytowe odłupki oraz sznury z turzycy i włókien innych, dziko rosnących roślin.
Plemiona żyjące na wybrzeżu w V okresie przedceramicznym prowadziły unormowany tryb życia, polując na ryby, skorupiaki, lwy morskie i ptaki oraz uprawiając bawełnę i dyniowate.
Obszar: północne wybrzeże Peru i południowe wybrzeże Ekwadoru.
W tamtych czasach tereny te pokrywały łąki, zarośla, a wzdłuż brzegu rosły namorzyny.
Ludność: osiedlała się sezonowo – w porze deszczowej (letniej) osiedlano się w głębi lądu, a w okresie zimy wzdłuż strumieni, blisko oceanu.
Gospodarka wyłącznie zbieracka, połączona z sezonową migracją dla wykorzystania określonych naturalnych źródeł pożywienia.
Spożywano niemal wyłącznie mięczaki.
Nie ma śladów uprawy roślin jadalnych, ale zaczęto uprawiać bawełnę typu peruwiańskiego –  długime, łatwo oddzielające się od nasion włókna.

Narzędzia:

• narzędzia wnękowe, zbieżne i zębate
• małe drapacze o nierównych krawędziach
• moździerze do rozcierania
• drapacze o gładkich krawędziach do skór
• prymitywne narzędzia otoczakowe
• gładzone siekierki i dłuta
• brak ostrzy liściowatych,

Bardziej precyzyjne narzędzie i broń wyrabiano z drewna i bambusa.

Obszar: Wybrzeże południowe

Tereny bardziej zalesione, dlatego polowano tu na guanako i jelenie.
Ludność: wędrowny tryb życia, zamieszkiwano zarówno jaskinie i schroniska skalne położone wysoko, w najwyższych częściach dolin, jak i obozowiska na obszarach lomas, blisko brzegu oceanu.
Gospodarka łowiecka, brak śladów zbierania pożywienia roślinnego.

Narzędzia:

• duże ostrza liściowate (zwłaszcza trzoneczkowate),
• drapacze do skór,
• rylce,
• wiertniki

Wraz z postępującym wysychaniem wybrzeża i przesunięciem się prądu peruwiańskiego na północ kurczyły się łąki mgłowe, a namorzyny cofały się ku północy.
W związku z tym plemiona zbieraczy musiały porzucić dotychczasowy sposób życia i skierować swoje wysiłki ku rolnictwu.

OKRES VI  (lata 2500 – 1800 p.n.e.)

Charakterystyczna cechą tego okresu było zróżnicowanie kulturowe pomiędzy poszczególnymi regionami. Mieszkańcy regionów stosowali różne techniki i style architektoniczne, modele osadnicze i struktury społeczno-polityczne, inaczej uprawiali pola, spożywali inne pokarmy.

Obszar: Wybrzeże

Społeczność:
Styl życia: rolnictwo, rybołówstwo.
Znaczny wzrost ludności.
Wyraźny rozwój techniki i sztuki.
Osady zakładano zazwyczaj nad brzegiem oceanu lub w jego pobliżu, w deltach rzek, na otwartych piaszczystych plażach, obok dawnych zatok i lagun, na stromych wzgórzach, albo też na skalistych cyplach.
Społeczeństwa mogły obejmować więcej niż jedną wieś lub kilka dolin wybrzeżnych.
Stosowano deformację czaszek.

Budownictwo:
Budownictwo z kamienia, ce­gły adobe i ubitej gliny.
Wzdłuż całego wybrzeża powstały stałe osady, pojawiły się budowle publiczne w formie świątyń, piramid i ołtarzy.
Kości wielorybów stosowane zarówno do konstrukcji domów, jak i do wyrobu narzędzi.

Pożywienie:
Na stanowiskach archeologicznych znaleziono duże ilości małży, mięczaków i innych skorupiaków, ości ryb, rekinów i płaszczek, kości lwów morskich, kormoranów, mew, pelikanów i innych ptaków przybrzeżnych oraz resztki osłonie i wodorostów.
W strefie lomas ślimaki zbierano na łąkach mgłowych.

Rolnictwo:
Większość dolin wybrzeża była uprawiana. Uprawiano wszystkie znane do tej pory rośliny z wyjątkiem manioku i orzeszków ziemnych.
Uprawa początkowo ograniczona do bawełny, tykwy i dyni, w kolejnych latach rozszerzona o fasole lima i „jasiek”, paprykę chili, achira, lucuma i ciruela del fraile, pacae, avocado i prawdopo­dobnie tytoń oraz guava i kuku­rydzę.
Na wybrzeżu środkowym uprawiano głównie guava i paprykę chili, ale archeolodzy znaleźli także bulwy i kłą­cza, z których udało się wyodrębnić achira i bataty, a prawdopodobnie także ziemniaki.
Bawełnę i tykwę wykorzystywano do celów rze­mieślniczych. Rośli­ny te nie stanowiły źródła pożywienia. Z tykw wy­cinano miski, butle, tarczki i pływaki do sieci. Bawełny używano do wyrobu odzieży, sieci i sznurów.
Brak dowodu na stosowanie nawadniania.
Prawdopodobnie pola miały kształt wąskich pasów ziemi wzdłuż brzegów rzek oraz wokół źródeł i potoków. Przypuszcza się, że w niektórych dolinach wybrzeżnych przy upra­wie wykorzystywano okresowe wylewy rzek.
Pola na brzegach rzek dawały plony tylko w lecie, a te usytuowane przy wybrzeżnych źródeł także w zimie.
Technika uprawy pokrewna kopieniactwu: ścina się drzewa lub zdziera z pni pas kory i pozostawia do obumarcia. Poszycie wycina i spala na miejscu. Siew przez wykonanie zagłębienia kołkiem lub kopaczką, wrzucenie w dołek ziaren i przysypanie ich. Gleby nie odwracano i nie odchwaszcza.
Narzędziami rolniczymi były kije-kopaczki.

Hodowla:
Nie stwierdzono obecności lam, alpak i psów. Hodowano świnki morskie – konstruowano tam dla nich pomieszczenia w postaci wyłożonych kamieniami tunelików, biegnących pomiędzy sąsiednimi izbami.

Zbieractwo:
Zbierano dziko rosną­ce rośliny – turzyca, rogoża, sitowie, trzcina, pałka szerokolistna, dzikie ziemniaki, Tillandsia, jadłoszyn. lucuma i ciruela del fraile.
Turzyca – wyplata­nie mat, koszy i sznurów, kłącza i bulwy do spożycia.
Rogoża – grube, ciężkie maty, moc­ne sznury, krycie dachów.
Trzcina – strzały, konstrukcja ścian z plecionki oblepionej gliną.
Konary jadłoszynu oraz łodygi i liście Tillandsia wykorzystywano na opał, a drewno było surowcem na włócznie, świdry ogniowe, uchwyty do noży i wiele innych wyrobów.
Pałka szerokolistna i dzikie ziemniaki do spożycia.

Rybołówstwo:
Do połowu ryb używano linek i sieci. Sieci wykony­wano z bawełny i turzycy, wyposażając je w kamien­ne obciążniki i zapewniając ich pławność dzięki pły­wakom zrobionym z tykw butelkowych.
Haczyki na ryby wykonywano z muszli mał­ży, muszli mięczaków lub kości. Obciążni­kami do linek były najczęściej zwykłe otoczaki lub obtłuczone kamienie, obwiązane kilkoma zwojami bawełnianego sznurka.
Jako przynęty stosowano najczęściej kraba piaskowego muimuy (Emerita analoga).
Nie ma też dowodów, że do połowu ryb używano jakich­kolwiek łodzi.

Myślistwo:
Polowano na lwy morskie i ptaki. Zaprzestano polowań na jelenie.
Na wybrzeżu pół­nocnym wytwarzano jedynie miniaturowe proce – drewniane i kamienne. Znaleziono także groty, miotacze oszczepów. Natomiast na wybrze­żu południowym znaleziono precyzyjne narzędzia wiórowe i małe obsydianowe ostrza. Ponieważ obsydian pocho­dził z gór, jego obecność na wybrzeżu południowym jest jedynym dowodem na istnienie handlu.

Tkactwo:
Tkaniny bawełniane wykonywane dwiema technikami.
Luźny splot – najczęściej stosowana. Materiały takie cechują się rzadko rozmieszczonymi podwójnymi nitkami wątku, które po przejściu przez jedną lub dwie nitki osnowy są przeplecione jedna przez drugą. Plecionka (siatka bezwęzłowa).
Częstsze stosowanie techniki o luźnym splocie sugeruje, że nicielnica nie została jeszcze wy­naleziona.

Pochówek:
Groby były skupione na cmentarzyskach. Zmarłych owijano wieloma warstwami tkanin i wyposażano w starannie wykonane przedmioty ofiarne. Takie pochówki stosowano dla osób dorosłych i młodocianych oraz dla „szlachty” plemiennej.
Natomiast dzieci i przedstawiciele ubogiej warstwy społecznej grzebani byli w przypadkowych miejscach, ciała były skromnie owinięte, a grobowce zazwyczaj pozbawione wyposażenia.

Obszar: Wybrzeże północne (m.in. doliny Chicama, Viru)

Budownictwo:
Domy jedno- i dwuizbowe,  z podziemnymi konstrukcjami. Ściany tworzą otoczaki osadzone w mieszaninie piasku i mułu, a dach drewniane żerdzie i z kości wielorybów.
Tak, gdzie brak otoczaków budowano podziemne domy skonstruowane z dużych prostokątnych cegieł adobe ustawionych pionowo.
Pod koniec okresu przedceramicznego konstrukcja ta została zastąpiona nadziemnymi murami z ubitej gliny, bez cegieł adobe.
Brak budowli publicznych

Rybołówstwo:
Ryby łowiono głównie za pomocą sieci.

Tkactwo:
Zdobienie tkanin z przędzy wykonywano farbami lub innymi barwnikami, w kontrastowych kolorach lub przez zmianę układu osnowy. Wzory są różne, od pasów na osnowie i prostych rombów do skomplikowanych figur ptaków (kondorów), krabów, ludzi i dwugłowych węży.

Rękodzieło:
Tykwy z nacinanymi wizerunkami ludzkich twarzy.

Obszar: Wybrzeże środkowopółnocne

Społeczność:
Osady budowano najczęściej na piaszczystych plażach lub na krawędzi nadbrzeżnych klifów pomiędzy dolinami; na stromych wzgórzach u ujścia rzek oraz w pobliżu plaż dawnych lagun.
Gęste zaludnienie, duży przyrost ludności.
Stosowano deformację czaszek, które skracano lub i wydłużano ku tyłowi, poprzez przywiązywanie w dzieciństwie deseczki do głowy. Deformacja ta pozostawała na całe życie.

Budownictwo:
Budowano z dużych prostokątnych  bloków bazaltu, które występowały tam w stanie naturalnym i nie wymagały obróbki. Te bloki i prostokątne cegły adobe były ustawiane pionowo i osadzane w gliniastej zaprawie. Większość murów miała dwa lica, pomiędzy którymi znajdowało się wypełnienie z kamieni i gliny. Ściany od wewnątrz i na zewnątrz były otynkowane glinką.
Stosowano szerokie tarasy obłożone kamiennymi blokami, z prostokątnymi niszami w ścianach licowych. Na  platformach budowano dwu-  lub trzyizbowe półziemianki o różnej głębokości – do pasa lub do ramion. Części wgłębione były obudowane  murami z kamiennych bloków, natomiast części nadziemne z cegieł adobe, ubitej gliny lub z trzciny zarzuconej gliną. Każdy dom posiadał w podłodze pomieszczenie dla świnek morskich w postaci obudowanego kamieniami tunelu łączącego dwie izby. Podłogę stanowiło klepisko.
W czasie budowy domów, jako ofiarę, składano w otworach u podstawy ściany owiniętego w tkaninę małego ptaka.

Pożywienie:
Ryby, organizmy morskie, skorupiaki, zwierzęta z przybrzeżnych obszarów, świnki morskie, kukurydza

Rolnictwo:
Wprowadzenie uprawy kukurydzy

Hodowla:
Hodowla świnek morskich

Rybołówstwo:
W pobliżu skalistych cypli łowiono na linkę z pomocą haczyków.

Myślistwo:
Na zwierzęta polowano na obszarach przybrzeżnych

Pochówek:
Znajdowane przez archeologów zwłoki owinięte były wieloma warstwami tkanin i mat oraz wyposażone w bogaty zestaw ozdób, naczyń z tykw i żywności.
Ciała były silnie zgięte, z kolanami podciągniętymi do brody i głowami zwróconymi na zachód.
Większość zmarłych grzebano pod podłogami domów, następnie wykonując nowe klepisko i nadal w nich zamieszkiwano.
Ze zmarłymi grzebano naszyjniki, wisiorki i inne ozdoby z muszli, kamienia i kości – kościane szpilki do włosów, które stosowano tez jako szydła do wyrobu materiałów plecionych i siatkowych. Ponadto zmarłym pozostawiano haczyki na ryby, broń, butle, misy, oraz talerze wycięte z tykw, zawierające żywność.

Obszar: Wybrzeże środkowe

Społeczność:
Osady budowano na plażach, koło dawnych zatok, na skalistych wzgórzach lub w niższych częściach dolin rzecznych.
Słabe zaludnienie

Budownictwo:
Zastosowanie  różnych technik i materiałów, rozkwit budownictwa. Materiałami konstrukcyjnymi były kamienne bloki ustawione pionowo lub poziomo, duże prostokątne cegły adobe, otoczaki, ziemia, małe kostkowe cegły adobe, kręgi wielorybów i bloki koralowca. Stosowano także tłuczeń – jako wypełnienie międzylicowe.
Domy składały się z kilku pomieszczeń i były zbudowane z kamiennych bloków lub dużych cegieł adobe osadzonych pionowo w glinianej zaprawie. Domy, które  budowano na powierzchni lub sztucznych kopcach, zapewniały pomieszczenia mieszkalne dla 8 – 10 osób.
Archeologowie odkopali piramidę zbudowaną z cegieł adobe, otoczaków przynoszonych z koryt pobliskich rzek, piasku, bloków koralowca i kręgów wieloryba. Znajdowały się tam obrzędowe schowki (jamy), w których składowano wszelkie dobra: wiązki turzycy, liście, korzenie lub kłącza, otoczaki, muszle skorupiaków, małży i ślimaków lądowych, osłonice,  ryby, ptasie dzioby, surową bawełnę, tykwy (niektóre przycięte na kształt butli lub pływaków do sieci), wiązki patyków, kości ptaków i lwów morskich, igły, miarki oczkowe do sieci, narzędzia kościane, plecionkowe tkaniny bawełniane, przędzę bawełnianą, maty plecione z turzycy oraz sznury z turzycy lub sitowia.
Stosowano także naturalne kamienne ciosy, płasko ułożone i osadzone w glinianej zaprawie, otynkowane następnie glinką.

Rolnictwo:
Uprawiano bataty.
Nie uprawiani kukurydzy

Hodowla:
Nie hodowano świnek morskich

Obszar: Wybrzeże środkowopołudniowe

Społeczność:
Stosowano deformacje czaszek.

Budownictwo:
Budowano kilka izb, korytarze i komory magazynowe. Wszędzie były klepiska, podstawy ścian wykonano z mieszaniny tłucznia i gliny, ściany tynkowano glinką.
Stosowano także duże prostokątne cegły adobe.

Pochówek:
Zmarli byli owijani matami i wieloma warstwami bawełnianego materiału, ubrano ich w naszyjniki i wisiorki z kości, muszli i kamienia.
Ciała były silnie zgięte, ułożone głowami na zachód.
W grobach umieszczano także różne przedmioty: szpila do włosów, szydła, szpatułki, igły i narzędzia kościane, miotacze oszczepów, groty, ostrza harpunów, drewniane włócznie i maczugi ozdobione zębem rekina, moździerze i rozcieracze, haczyki na ryby z muszli, lusterka z agatu w oprawie z wypalonej gliny, tacki i rurki, buteleczki na wapno z tykwy lub z drewna, wapno i liście koki, bardzo różnorodne szczątki roślin, kosze, torby i rozmaite przedmioty drewniane.

Obszar: Wybrzeże południowe

Społeczność:
Łowiecki i zbieracki tryb życia.
Mieszkańcy wyrabiali małe ostrza, starannie wykonanych techniką naciskową z obsydianu importowanego z południowych gór.

Pożywienie:
dynia

Rolnictwo:
Uprawiano dynię

Rybołówstwo:
Sieci z bawełny

Tkactwo:
Plecione tkaniny bawełniane

Obszar: Góry

Społeczność:
Grupy o małej ilości osób, których marszruty zależą od zwyczajów łowionych przez nich zwierząt.
Obozy zakładano w jaskiniach lub schronieniach skalnych.
Łowiecki styl życia, w późniejszym okresie przechodzący w osiadły.

Pożywienie:
Jeleń, guanako, kukurydza

Rolnictwo:
Uprawa kukurydzy

Myślistwo:
Polowanie głównie na jelenie i guanako.

OKRES INICJALNY (lata 1800 – 900 p.n.e.)

Okres inicjalny wyróżnia się od wcześniejszych tym, że rozpowszechniła się prawa
kukurydzy, wprowadzono do uprawy maniok i orzeszki ziemne oraz udomowiono lamy.
Ponadto następuje znaczny rozwój osiadłego życia wiejskiego oraz budowane są centra ceremonialne. Właśnie kształtowanie się rolniczego trybu życia, dawało mieszkańcom zaoszczędzić czas, tracony do tej pory na poszukiwanie dziko rosnących roślin i polowania. Mogli oni teraz zając się czasochłonnym planowaniem i budowa wszelkiego typu budownictwu publicznego i kultowego.
Model koczowniczy zanikł niemal całkowicie.
Potrawy pieczone przygotowywano na gorących kamieniach.
Mimo, że badacze szacują wprowadzenie uprawy kukurydzy na okres inicjalny, to najstarszą kukurydzę znaleziono w jaskini Piklmachay w okolicy Ayacucho, datowaną na około 4300-2800 p.n.e., czyli na V okres przedceramiczny.
Okres inicjalny to wyraźny wzrost spożycia produktów rolnych – kukurydzy, orzeszków ziemnych, manioku, batatów i lucuma. Spożywano także poławiane owoce morza oraz produkty pozyskane na zasadzie rozwijającego się handlu (mieszkańcy wybrzeża wymieniali towary z mieszkańcami dolin i gór).
Okres inicjalny to także pojawienie się ceramiki (pierwsze datowane węglem próbki ceramiki pochodzą z 1800 roku p.n.e., kolejne datowania to lata 1600 i 1500 p.n.e.) i wprowadzenie nicielnicy do warsztatów tkackich. Ceramikę okresu inicjalnego ce­chował czysto środkowowybrzeżny styl, którego spe­cjalnością była dekoracja nacinana i malowana, zwła­szcza po wewnętrznej stronie płytkich talerzy. Prze­ważała ornamentyka geometryczna.
W kwestii społecznej następuj silne pogłębienie się regionalnej izolacji, wyłaniają się kultury regionalne, różniące się między sobą własnym stylem ceramicznym i architektonicznym, własnym typem osadniczym.

OKRES HORYZONTU WCZESNEGO (lata 900 – 200 p.n.e.)

Ludność wybrzeża zaczęła budować (kopać w ziemi) i stosować kanały nawadniające. 
Najważniejszym wydarzeniem w horyzon­cie wczesnym było powstanie większych miasteczek i małych miast.
Notuje znaczny rozwój technologiczny – tkactwa i metaloplastyki. Do wyroby metaloplastyki, ozdób i przedmiotów codziennego użytku stosowano miedź i złoto.
Największe miasta zbudowane w tym okresie: Chavin de Huantar, dolina Ica

OKRES PRZEJŚCIOWY WCZESNY (lata 200 p.n.e. – 600 n.e.)

Okres ten cechują rewolucyjne przemiany – powstają wielkie miasta, tworzą się regionalne państwa ze stolicami. Upowszechniają się systemy irygacyjne.
Intensywne działania wojenne stały się elementem codziennego życia – powstają fortece oraz ufortyfikowane miasta. Coraz większe znaczenie w życiu tych społeczności odgrywała armia. Wojny miały na celu powiększenie terenu, zdobycie terenów na uprawy i hodowle. W sztuce pojawiają się motywy batalistyczne: wojownicy, sceny bitew, głowy-trofea.
W grobowcach znajdowano ciała z wyraźnymi ranami bitewnymi. Wraz ze zmarłymi w grobach znajdowano broń i głowy-trofea. 
Stale wzrasta zaludnienie – trudno dokładnie obliczyć liczbę lud­ności w Andach Środkowych, ale z pewnością była kilkakrotnie większa niż w epoce przedceramicznej czy okresie  inicjalnym. Najgęściej zaludnione było wybrzeże środkowopółnocne.
Wojny wpływały na znaczną śmiertelność męskiej populacji w wieku reprodukcyjnym.
Podstawę wyżywienia stanowiły ziemniaki, kukurydza, dynie, fasole, maniok, papryki chili, achira, lucuma, ryby, świnki morskie. Uprawiano bawełnę i hodowano lamy.  Mieszkańcy miast leżących powyżej 3700 m.n.p.m. uprawiali ziemniaki, quinoa, oca, ulluco, hodowali lamy, alpaki i świnki morskie.
Technika i rzemiosło osiągnęły swój szczyt rozwoju.
Wraz ze wzrostem liczby centrów ceremonialnych zaobserwowano przechodzenie od modelu odrębnych wsi do wspólnoty rozproszonej, co miało na celu maksymalne wykorzystanie ziemi uprawnej – osady budowano na jałowych stożkach aluwialnych wzdłuż brzegów dolin. Systemy rozproszonych wspólnot skupionych wo­kół centrów ceremonialnych dostarczały sie­dlisk dla dużej ilości ludzi, nie zajmując tak po­trzebnej ziemi uprawnej oraz zapewniały sprawną dy­strybucję żywności i usługi.
Powstaje wiele piramid i kopców platformowych – zbudowane z małych cegieł adobe, zdobione ściennymi malowidłami. Najsłynniejsze to Maranga w Limie, oraz Piramidy Słońca i Księżyca w dolinie Moche.
W tym okresie istniała kultura Lima (200 p.n.e. – 500 n.e.)
Największe miasta zbudowane w tym okresie: Cerro de Trinidad (dolina Chancay), rybacka osada Playa Grande i Cerro Culebra (wybrzeże na północ od doliny Chillon), Tiahuanaco (południowy basen jeziora Titicaca), Huair (rejon górnej Mantaro), Pucara (w basenie północnym).
Każde takie miasto składało się z centrum z monumentalnymi budowlami publicznymi i placami oraz z  rozległych dzielnic mieszkalnych. Każde było też ośrodkiem synchorytycznego systemu, na który składały się zurbanizowane i rolnicze miasteczka oraz liczne wsie. Charakterystyczne są kamienne posągi i stele.
Tiahuanaco to najsłynniejsze ruiny w Andach Środkowych. Określane jako centrum ceremonialne. Centralna zabudowa obejmuje duży, oblicowany kamieniami kopiec platformowy, wielkie platformy z obniżonymi dziedzińcami, świątynię „półpodziemną” i „pałac”. Budowle te są słynne dzięki perfekcji obróbki kamienia i zastosowaniu miedzianych kotw do łączenia kamiennych bloków.
Ponadto duże miasta powstawały w dolinach Pisco, Ica, Nazca i Acari – każde z tych południowowybrzeżnych osiedli składało się z gęsto zbudowanych domów o fundamentach z polnych kamieni oraz kil­ku otwartych placów. Mury obronne zbudowane z kamieni i cegieł adobe.
Powstają osady Cajamarquilla (dolina Rimac) i Pachacamac (dolina Lurin) będące centrami ceremonialnymi.

OKRES HORYZONTU ŚRODKOWEGO (lata 600 – 1000 n.e.)

Największe miasta zbudowane w tym okresie: Chakipampa, Acuchimay i Nawimpukyu.

CHAKIPAMPA
Na początku VII wieku powstaje nowy ośrodek będący pod wpływem Tiahuanaco. Ośrodek zostaje opuszczony około VIII lub IX wieku.

Rozkwit dwóch imperiów które zakończyły okres regionalnej izolacji, a wywodziły się z okolic jeziora Tititaca na terenie peruwiańsko-boliwijskiego Altiplano:

• ze stolicą w Huari;
• ze stolica w Tiahuanaco – obszar basenu jeziora Titicaca, tereny na południe od doliny Majes i Arequipy oraz wybrzeże i góry dzisiejszego północnego Chile. 

Rozkwit wymiany handlowej oraz idei.
Powszechny staje się zwyczaj grzebania zmarłych w starych piramidach, w których przebijano ściany z cegieł adobe. Piramidy, ponieważ utraciły już w tym okresie swój religijny charakter, nie były chronione przez kapłanów i służbę świątynną.
Charakterystyczną cechą okresu jest szybki upadek powstałych imperiów – być może na skutek braku doświadczenia w zespalaniu zdobytych obszarów. Upadły duże miasta, ludność się rozproszyła, zanika tryb życia miejskiego.   

HUARI
Chronologia tej kultury obejmuje fazę I (600–700 n.e.) oraz fazę II (700–800 n.e.).
Nowe badania wyodrębniły fazę 1A (600-650), 1B (650-700), A2(700-750), 2B (750-800).
Gdy w wieku VIII lub IX miasto Chakipampa pustoszeje i upada, a Huari – leżące w dolinie Mantaro na terenie departamentu Ayacucho – przekształca się stopniowo z mającego duże znaczenie religijne miasta w centrum potężnego państwa. W wyniku dalekosiężnych podbojów imperium objęło tereny południowego, środkowego i północnego Peru, od Cajamarki na północy po dorzecze Osmore na południu. Wybrzeże i góry, od doliny Chicama i Cajamarca na północy od doliny Ocona i Sicuani na południu.
Miasto szybko sie rozrastało – w szczytowym okresie mogło tu żyć 50 000 ludzi.
Lud miał charakter wojowniczy, prowadził liczne podboje – głównie na północy aż po dolinę Lambayeque. Wojownicy Huari zastosowali jako pierwsi w uzbrojeniu łuki i strzały. W celach obronnych miasto Huari, jak i pozostałe miasta tej kultury były otoczone murami.
Gdy Huari zaatakowali ziemie należące kiedyś do Mochica zniszczyli piramidy tworząc w nich grobowce.
Pozostałością obecności Huari na danym obszarze są ruiny miast i fortyfikacji, jak również ikonografia będąca zapożyczeniem wzorców Tiahuanaco.Miasto dobrze rozplanowane, z ulicami, budynkami publicznymi, warsztatami rzemieślniczymi, placem targowym, systemem nawodnienia i przechowywania wody, magazynami żywności i podziemnymi galeriami będącymi najprawdopodobniej grobowcami. Ściany budowane z 2-metrowych kamiennych płyt, w niektórych budynkach osiągają długość kilkuset metrów i wysokość 12 metrów. Najwyższe budynki mają trzy kondygnacje.
Centra kulturowe w miastach  Huari, Chakipampa i Pacheco (w dolinie Nazca). W ośrodku kultowym Chakipampa wytwarzano wielobarwne urny, wykorzystywane w obrzędach (proceder polegał na tłuczeniu wielkiej ilości takich urn). Urny ozdabiano wzorami z kamiennych rzeźb w Tiahuanaco.
Styl ceramiczny z nowszego okresu imperium Huari nazywany jest Vinaque – wielobarwne wyroby, zdobione bóstwami Tiahuanaco, eksportowana na cały obszar imperium.
Budowa magazynów państwowych i wojskowych w Piquillacta (dorzecze Apurimaq) i w Virocachapampa (okolice Huamachuco).
Wielobarwna ceramika znajdowana w grobowcach arystokracji.
Działalność handlowa i wymienna prowadzona na wysokim poziomie – odnaleziono figurki z turkusu i innych eksportowanych surowców. 
Do rozwoju handlu przyczynił się także bardzo dobrze wykonany system drug, wykorzystany później przez Inków.
Największa ilość odnalezionych głów-trofeów, a wizerunki głów-trofeów stanowią jeden z najpopularniejszych motywów ikonografii Huari. Głowy-trofea wojowników noszono na sznurze otaczającym szyje. Głowy-trofea kultury Huari zostały zdeponowane pod podłogami obiektów architektonicznych, w towarzystwie fragmentów naczyń ceramicznych. Naczynia zdobiły ikonograficzne przedstawienia wojowników trzymających głowy-trofea. Głowy mogły zostać wykonane w trakcie konfliktów zbrojnych. Czaszki są zestandaryzowane, a ich podobieństwo sugeruje, iż zostały wytworzone przez grupę wykwalifikowanych specjalistów. Głowy ponadto wykazują pewne podobieństwa wielkościowe, co może wskazywać, iż celowy wybór osobników przeznaczonych do pełnienia funkcji ofiar mógł opierać się na pewnych cechach morfologicznych. Większość to męskie czaszki dorosłych ale są i dziecięce.
Niektóre czaszki mają otwory wykonane w okolicy bregmy, czyli punktu zlokalizowanego na sklepieniu czaszki a także otwory wywiercone w gałęziach żuchwy, zapewne w celu przymocowania ich do czaszki. Często z czaszek całkowicie usuwano kości potyliczne z których wykonywano swoiste amulety, noszone przez szamanów w trakcie rytuałów.
Inne miasta tej kultury: Paquilacta (niedaleko Cuzco), Cajamarquilla (na wybrzeżu, stolica późniejszego państwa Cuismancu), Pachacamac (wybrzeże Oceanu Spokojnego, w dolinie rzeki Lurin).

Głównym ośrodkiem religijnym – nie tylo w państwie Huari – ale dla innych miast Peru było Pachacamac – siedziba jedynej powszechnie uznawanej w całym kraju wyroczni zwanej tak jak nazwa miasta Pachacamac. Imię to oznaczało „Władca Świata” – czyli ten, który decyduje o porządku wszystkich rzeczy, na ziemi i w kosmosie. Do świątyni przychodzili pielgrzymi z całego Peru prosząc o proroctwa, ofiarując wyroczni złoto i srebro. Ponadto okoliczne miejscowości i wsie przekazywały do sanktuarium daniny w postaci żywności i szlachetnych kruszców. Z uwagi na ilość pielgrzymów miasto szybko się rozrastało – jeden z kronikarzy Hiszpańskich określił, że „…jest większe od Rzymu”.
Centralny punkt to święty krąg w którym stał drewniany posąg Pachacamaca oraz posągi ryb, psów i lisów.
W wielu miastach sanktuarium miało swoje „oddziały” – do których przybywali pielgrzymi i tam zostawiali dary dla Pachacamaca.
Po upadku państwa Huari sanktuarium funkcjonowało nawet w czasach Inków, którzy przyjęli to bóstwo do swojego panteonu.
W okresie zbierania okupu za Atahualpę do Pachacamac przybył Hernando Pizarro. Inkowie większość skarbów ukryli przed Hiszpanami, ale i tak to co Hiszpanom udało się zebrać było ogromnej wartości – 650 kg cennych wyrobów ze złota oraz 16 000 uncji wyrobów ze srebra (czyli 448 kg, 1 uncja = 28 gramów). Niektórzy autorzy uważają, że Inkowie ukryli 25 ton przedmiotów ze złota i srebra.

W okresie 700 – 750 r.n.e. imperium przestaje istnieć. 
Ruiny Huari odkrył w roku 1942 Julio Cesar Tello.

OKRES PRZEJŚCIOWY PÓŹNY (lata 1000 – 1476 n.e.)

Okres doskonałości technologicznej i szerokiej wymiany handlowej miedzy regionami.
Kraj podzielił się na małe państewka, wznowiły się wojny międzyplemienne. Dopiero w drugiej połowie tego okresu lud Chimu dokonuje podboju od Supe do obszarów obecnego Ekwadoru. Rozwój modelu centrów ceremonialnych i wspólnot rozproszonych.
W sztuce, zwłaszcza w ceramice, notuje się znaczne zróżnicowanie stylów. Niemal każdy region ma swój własny styl – czasem nawiązujące do Tiahuanaco, czasem do Pachacamac, a czasem zupełnie odmiennym, nie związany z innym stylem.
Rozwój technik ceramicznych – rozwój i zastosowanie metod „paletkowania” i wyrobu z form.
Rozwój technik tkackich – rozpowszechnia się wyrób kilimów.
Wyrób także tkanin gazowych, luźno wiązanych siatek, tkanin o splocie rypsowym, kratkowanym lub pasiastym z farbowanej przędzy, tkaniny brokatowe, haftowane, materiały podwójne i potrójne, o splocie diagonalnymi atłasowym, tkaniny malowane, farbowane, z wzorami w naturalnym kolorze przędzy lub z barwionymi nićmi osnowy (barwione przed rozpoczęciem tkania) o wzorach wcerowywanych, przetykanych piórami.
Gęstość osnowy wynosiła 200 nici na cal (nawet do 250) – dla porównania w Europie w tamtejszych czasach tkaniny miały gęstość 85 nici wątku na cal.
Każdy region miał swój styl ale różnice między nimi były małe. Handel wymienny tkaninami miał szerszy wymiar niż w ceramice.
Rozwój technik metalurgicznych. Pojawia się metoda posrebrzania, znajdują zastosowanie  stopy miedzi z cyną (brąz) oraz stopy miedzi i arsenu o właściwościach zbliżonych do brązu. Techniki pozłacania, odlewania z formy, „trąconego wosku”. Wytapianie miedzi do tworzenia narzędzi, dłut, ostrz do kijów-kopaczek. Z miedzi i brązu wyrabiano także obuchy maczug i noże.
Znaczny regres architektoniczny. Brak budowli z obrobionego kamienia. Nie budowano piramid ale są budowane kopce platformowe – głównie z cegły adobe, kamieni polnych lub ubitej gliny. Domy budowano z plecionej trzciny zarzuconej gliną. Zdobnictwo architektoniczne to jedynie płaskorzeźby w glinie i malowidła ścienne.
Zanika myślistwo, które staje się jedynie rozrywka arystokracji.
Rozwój rolnictwa i hodowli. Uprawa: ziemniaków, quinoli, oca, ulluco, kukurydzy, roślin bulwiastych, dyni, fasoli. Hodowla alpak, lam, świnek morskich. Dietę uzupełniano rybami i skorupiakami. Dla celów niekonsumpcyjnych uprawiano bawełnę.
Rozwój systemów irygacyjnych. Rozpoczęto stosować tarasy dla upraw.
Szacuje się że w tym okresie populacja osiągnęła maksymalna wielkość. 

OKRES HORYZONTU PÓŹNEGO (lata 1476 – 1534 n.e.)

Coraz większy obszar pod panowaniem górskiego plemienia Inków.
Powodzenie ich podbojów można uzasadnić bardzo dobrą organizacją, której brakowało pozostałym plemionom.
Hodowla lam polegała na tym, że w okresie zimowym wypasano je na wybrzeżu, na terenach z pozostałościami roślinności lomas. Ten system stosują peruwiańscy hodowcy w obecnych czasach przy wypasie kóz.
Myślistwo stosowano jako rozrywka dla elit. Władcy utrzymywali stada pod ochroną, by co jakiś czas organizować polowania. Polowano za pomocą proc, bolas, sideł, lassa, maczug i sieci na ptaki.
Dieta oparta typowych roślinach, mięsie lam, świnek morskich, na rybach, skorupiakach.
Posiłki przygotowywano poprzez pieczenie, gotowanie i duszenie. Zazwyczaj w postaci gęstych, pożywnych zup. 
Ziemniaki suszone w formie chuno, mięso suszone w formie charqui. 
Napój alkoholowy chicha uzyskiwano z rozcieranych na żarnach kołyskowych ziaren kukurydzy, quinoa, oca lub molle.
Zastosowanie w gospodarstwach narzędzi kuchennych. Jednym z nich było żarno kołyskowe – na dużym płaskim kamieniu dolnym opierano wypukłą stroną sierpowaty kamień górny i kołysano nim w tył i w przód.
Budownictwo – bloki skalne obrabiano kamiennymi młotami, transportowano na drewnianych rolkach wciągano na wyższe warstwy po ziemnych pochylniach. Mocowane bez zaprawy.
Kompleksy mieszkalne to prostokątne budynki, otoczone murem zagrody, budowane z kamienia lub cegły adobe, kryte stromymi strzechami.
Budownictwo publiczne: pałace, świątynie, spichlerze, fortece, kwatery wojskowe, przydrożne stanice.
Narzędzia budowlane: ołowiane piony, łomy i dłuta z brązu.
Metalurgia – głównie do wytwarzania ozdób, ale tez i narzędzi. Surowce to złoto, srebro, miedź oraz ich stopy. Inkowie rozpowszechnili rzadko przez plemiona stosowany brąz i stosowali go do wyrobu łomów, dłut, siekierek, obuchów maczug, ostrz do taclla i noży. Narzędzia kamienne są coraz rzadziej używane.

---

W połowie III tysiąclecia starożytnego Peru następuje cała seria zmian związanych z wprowadzeniem nowych upraw i wynalazków technicznych, stabilizacją osadnictwa, szybkim przyrostem ludności i wznoszeniem ogromnych budowli publicznych. Świat andyjski powoli wchodził w okres ceramiczny.
W kolejnych latach, gdy dokonywano nowych odkryć na obszarze Ameryki Południowej – głównie w Andach Środkowych, podział epok przedceramicznych zmodyfikowano. W publikacjach można spotkać się z podziałem dokonanym przez R. MacNeish, T. Patterson i D. Browman. Według tych archeologów występuje siedem okresów przedceramicznych:

• okres I          20000 – 13000 p.n.e.
• okres II         13000 – 10000 p.n.e.
• okres III        10000 – 7000 p.n.e.
• okres IV          7000 – 5500 p.n.e.
• okres V           5500 – 4200 p.n.e.
• okres VI          4200 – 2500 p.n.e.
• okres VII          2500 – 1750 p.n.e.

 

NOWOCZESNY PODZIAŁ KULTUR PRZEDINKASKICH

Rozwój archeologii, wprowadzenie nowoczesnych metod badawczych i wykopaliskowych pozwolił wyodrębnić z okresów przedceramicznego i ceramicznego poszczególne kultury żyjące na obszarze kontynentu – i tak, okresy te zostały podzielone przez archeologię według poniższego schematu kultur andyjskich: 

• „Okres Paleoindiański” – (9000 p.n.e. – 7600 p.n.e.) plemiona zajmowały się zbieractwem i łowiectwem.
• „Okres Archaiczny” – (datowany na lata 7600 p.n.e. – 1800 p.n.e.) plemiona zajmowały się rolnictwem, skupiając się na uprawianiu pierwszych roślin.
• „Okres Formatywny” – (datowany na lata 1800 p.n.e. – 0) plemiona tworzą wczesne organizmy państwowe o teokratycznej władzy, których rozwój trwał do pierwszych stuleci naszej ery.
• „Okres Rozwoju Regionalnego” – (datowany na lata 0-700 n.e.)
• „Okres Imperialny” – (datowany na lata 700 – 1533 n.e.) obejmujący trzy kolejne okresy:
  • Wari (700-1100) – Wari to pierwsze hegemoniczne państwo jakie powstało na terenach Ameryki Południowej. Rozwijało się od VII do X wieku n.e;
  • Rozwoju Lokalnych Państw (1100-1470) – zwany także „Późnym Okresem Przejściowym”, który trwał od X do XV wieku n.e. W tym okresie najważniejsze znaczenie miało królestwo Chimor, leżące na północnym wybrzeżu Peru. Jego rozwój datuje się od moment upadku hegemonii Wari aż po powstanie państwa Inków.
  • Państwa Inków (1470-1533) – imperium rozpadło się z chwilą wkroczenia na ich tereny oddziałów hiszpańskich konkwistadorów.

Współczesna archeologia wyodrębnia jeszcze w chronologii obszaru andyjskiego pojęcie „horyzontów” , podczas których dochodziło do ekspansji kolejnych andyjskich kultur. Natomiast pomiędzy „horyzontami” wyodrębnia się „Okresy Przejściowe”, odnoszące się do rozkwitu kultur lokalnych.

• Horyzont Wczesny – (900 p.n.e. – 0) zwany także Horyzontem Chavin.
• Wczesny Okres Przejściowy – (0 – 600) okres rozwoju kultur między innymi Mochica i Nazca.
• Horyzont Środkowy – (600 – 900 lub 600 – 1000) okres głębokich przemian kulturowych. Szczyt swojej potęgi osiągnęły: leżące na południowy wschód od jeziora Titicaca państwo Tiwanaku ze stolicą w Tiahuanaco (na obszarze dzisiejszej Boliwii) i leżące w pobliżu dzisiejszego Ayacucho w Peru państwo Wari (ze stolicą w Huari). Wari upadło w VIII lub IX wieku, a Tiwanaku w XII wieku.; 
• Późny Okres Przejściowy – (900 – 1470 lub 1000 – 1400/1470) – okres rozdrobnienia politycznego, rozkwit kultur: Chimu, Chincha, Chancay. Pojawiają się Inkowie.
• Horyzont Późny – (1470 – 1533) w którym rozwinęło się państwo Inków.

Polski archeolog, dr hab. Miłosz Giersz, pracownik naukowy Uniwersytetu Warszawskiego, przedstawił chronologię przedhiszpańskiego Peru w następujący sposób:

Obraz rozwoju kultur przedinkaskich dają nam badania archeologiczne. Najważniejszym i najbogatszym w zabytki archeologiczne jest w Ameryce Południowej jest obszar środkowo-andyjski.

Na terenie Środkowych Andów wyróżniono sześć następujących rejonów archeologicznych:

• Północne Wybrzeże – nadbrzeżne doliny od rzeki Casma do Puira, szczególnie doliny rzek Viru, Moche i Chicama;
• Środkowe Wybrzeże – doliny od Lurin do Huarmey, szczególnie doliny Rimac, Ancon, Chancay, Supe;
• Południowe Wybrzeże – doliny od Rio Grande do Canete, szczególnie doliny Nazca, Ica, Paracas;
• Północna Wyżyna – obszar Callejon de Huaylas, odcinek Chavin nad rzeką Maranon, Huamachuco;
• Środkowa Wyżyna – okolice doliny Cuzco;
• Południowa Wyżyna – obszar Puno w Peru i Altiplano w Boliwii.

Ich rozmieszczenie prezentuje poniższa mapka, którą opracował Rudolf H. Nocoń.

Do roku 1936 archeologia tego obszaru wyróżniała cztery okresy, a mianowicie: wczesny, średni, późny i Inka. Późniejsze badania wyłoniły jeszcze jeden okres, poprzedzający okres wczesny – zwany „najwcześniejszym” lub „Chavin”.
Poniższy schemat opracowany przez Rudolfa H. Noconia przedstawia kultury archeologiczne Andów Środkowych.

W każdym okresie występują kultury które obejmowały swoim zasięgiem zarówno większe jak i mniejsze obszary Środkowych Andów. Obszar Środkowych Andów jest jedynym obszarem Ameryki Południowej, który wykazał największą aktywność w rozwoju kulturowym. Na terenach, które nadawały się do uprawy i były odpowiednie do przyjęcia większej ilości ludzi tworzyły się skupiska ludnościowe, które następnie zaczęły rozwijać działalność polityczną, religijną i artystyczną, zwłaszcza w budownictwie, tkactwie, ceramice i rękodzielnictwie metalowym. 
Ogólnoperuwiański zasięg miały trzy kultury: Cupisnique-Chavin, Tiahuanaco i Inka. Ich trwanie było oddzielone kulturami lokalnymi, które rozwijały się, dopóki kolejna kultura nie ugruntowała swoich wpływów.

Chinchoro
Okres
od 5000 lat p.n.e.

Obszar
Południowe wybrzeże dzisiejszego Peru i północna część dzisiejszego Chile.

Budownictwo
Po 4000 r. p.n.e. budowano sanktuaria z zespołami kamienno-ziemnych platform.

Ludność
Plemnię zbieraczo-łowieckie.
Po 4000 r p.n.e. na wybrzeżu upowszechnił się osiadły tryb życia.

Wojsko

Rolnictwo

Ceramika

Rzeźba

Tkactwo

Obrzędy pogrzebowe
Znaleziono najstarsze w tej części świata mumie.

Główne ośrodki
Jaskinie Toquepala, Pintasayoc, Sumbay – malunki naskalne na podstawie których mamy wiedzę o ówczesnych wierzeniach, praktykach religijnych.

______________________________________________________________________

KULTURY NAJWCZEŚNIEJSZEGO OKRESU ARCHEOLOGICZNEGO
______________________________________________________________________

CUPISNIQUE-CHAVIN
Okres
VIII – II wiek p.n.e. (w tym kultura Chavin od IV do II wieku p.n.e.). Kulturę tą cechuje gwałtowny zanik. Styl ten nazywany jest Chavin od słynnej świątyni w Chavin de  Huantar.

Pochodzenie nazwy
W języku karaibskim słowo „chavi” oznaczało jaguara, a nazwa „Chavinavi” oznaczało Synowie Jaguara z Oszczepami.

Obszar
Środkowe i północne obszary dzisiejszego Peru. Środkowa część Andów.
Chavin leżało w dolinie Andów na północ do Limy.
Miasto Chavin powstało około 850 lat p.n.e., położone jest na wysokości 3000 m.n.p.m. w wiecznie zimnym klimacie, gdzie przez znaczną część roku utrzymują się ujemne temperatury.
Styl ten spotykany jest na stanowi­skach archeologicznych we wszystkich częściach wybrzeżnych dolin, od Lambayeque na północy do Chilca na południu (wybrzeże północne, środkowopółnocne i środkowe), w Callejón de Huaylas, oraz w dorzeczach górnego Marahonu i górnej Huallagi, od granicy Ekwadoru na północy do Rio Grande na południu. Wpływ Chavin znane także na południowym wybrzeżu i w południowych górach Ekwadoru.

Budownictwo
Konstrukcje z kamienia, stożkowatej cegły adobe oraz kombinacje cegły i kamienia.
Wysoki poziom architektury sakralnej budowanej z kamienia ciosanego.
Styl Chavin był ar­tystycznym wyrazem religijnego kultu i szerzył się wypierając starsze lokalne religie. Domino­wały bóstwa i postacie mitologiczne. Naj­większe budowle były obiektami kul­towymi: fryzami, nadprożami, kolumnami, narożni­kami i ołtarzami w świątyniach. Świątynie wznoszone na wysokich kopcach platformowych, często z bocznymi skrzydła­mi otaczającymi centralny dziedziniec. Świą­tynie Chavin różnią się pod względem materiałów konstrukcyjnych (obciosany kamień w górach, a na wybrzeżu kamienie polne lub cegła adobe) i w  za­kresie środków zdobniczych (rzeźba kamienna w gó­rach oraz fryzy stiukowe i gliniane figury na wy­brzeżu). Wyraźna jednolitość pla­nu i koncepcji.

Ludność
Wysoki poziom rozwoju w kwestii architektury i stylu artystycznego.
Rozwój rolnictwa wpływa na zwiększenie się ilości ludzi i tworzenie osad.
Zażywano środki halucynogenne i składano ofiary z ludzi jako element ceremoniału religijnego – potwierdzają to malunki naścienne z Cerro Sechin.
Przypuszczalnie kultura ta mogła ulec wpływom kulturowym z obszarów dżungli na wschodnich stokach Andów lub z południowych terenów dzisiejszego Ekwadoru.

Wojsko

Rolnictwo
Uprawa kukurydzy, stanowiącej główne pożywienie mieszkańców.
Odkryto dwa systemy nawadniające. Pierwszy w pobliży Domu Kondorów (okolice Cajamarci, u źródeł rzeki Rio Fina). Budowla na obszarze 2,5 ha obejmuje akwedukt wykuty w skale z tunelami, gdzie ściany zdobione są petroglifami. Część budowli stanowi skała w kształcie głowy, gdzie wykuto usta o średnicy 3,5 m tworząc jaskinię.
Drugi akwedukt jest w dolinie Nepena, wysokość 24 m, woda spływa do zbiornika dwoma kanałami (jeden ma 20 km długości). Składowe to także przepusty i tamy.

Ceramika
Naczynia grubościenne, o szerokich otworach, brzegi wygięte na zewnątrz lub do wewnątrz, podstawa płaska lub zaokrąglona, brzuścia wypukłe, kanciaste lub kuliste. Głównie dzbany z szyjką w kształcie strzemienia, naczynia kuliste i butelki.
Ceramika polerowana, w kolorach czarnym, brązowym lub czerwonym. Kształty antropomorficzne, zoomorficzne i fitomorficzne. Dekorowana nacięciami i wzorami plastycznymi i geometryczne (koła, trójkąty, prostokąty, kwadraty, linie proste, linie łamane, równoległe i zakrzywione). Zdobiona poprzez zróżnicowanie faktury powierzchni i prawie nie stosowano wzorów malowanych.
Ceramika wykonana z małą dokładnością. Materiałem była glina z domieszką gruboziarnistego piasku.

Rzeźba
Głównym środkiem wyrazu sztuki Chavin były kamienne rzeźby. Wykonywano je w formie kulistej lub płaskorzeźb:

• kulistej – przedstawia głowy starych ludzi, ze zmarszczkami, nacięciami na policzkach oraz głowy kotów z kłami. Zazwyczaj zakończenie listwowe służące do mocowania rzeźb w murach.
• ozdoby płaskorzeźb – motywy zoomorficzne, z cechami kotów, kondorów, węży i ryb oraz linie zakrzywione i łamane.

W rzeźbionych motywach dominują długie wargi, oczy, podwójne twarze, węże i figury geometrycz­ne, w stylizowany sposób powiązane z centralną postacią ludzką, zwierzęcą lub boską. Wargi i dzio­by ptaków były zazwyczaj przedstawiane jako pyski jaguara z kłami. Oczy decentryczne, ze źrenicą umieszczoną u góry otwartego oka, a nie w środku. Centralnymi postaciami kamiennych rzeźb były najczęściej drapieżne zwierzęta – sokoły, orły i jaguary.
Rzeźbiono także małe elementy – amulety, paciorki, kolczyki, figurki – z kamienia, muszli lub kości. Znaleziono także lusterka wykonane z antracytu.

Tkactwo
Tkaniny proste, szorstkie, bez wykończenia, tkane w nierówny sposób.
Pierwsze próby wykorzystywania krosien – wynalezionych lub zapożyczonych z innych kultur.
Dopiero w późniejszym okresie notujemy znaczny rozwój technik tkackich. Po skromnych początkach warszta­tu z nicielnicą wzrasta mistrzostwo objawiające się wie­lością stylów i technik. Na wybrzeżu wykonywano gazy, kilimy, tkaniny malo­wane i podwójne, haftowane i broszowane. Podstawowy warsztat był podobny do używanych obecnie przez andyjskich tkaczy. „Warsztatem z napinającą opaską na plecy” – tak był nazywany – składał się z dwóch prętów, pomiędzy którymi rozpięta była osnowa. Jeden pręt był zawieszony na stabilnej podstawie, a drugi przymocowany do rzemienia opasują­cego plecy tkacza. Rozwieracze przesmyku, struny ni­cielnicowe i różnego kształtu pręty służące za bidła były osadzone w napiętych niciach osnowy. Pochylając się w tył i w przód tkacz mógł dowolnie regulować naprężenie osnowy. Warsztat z napinającą opaską na plecy nie pozwalał na wyrób materiału o szeroko­ści powyżej metra. W późniejszych okresach szero­kie tkaniny były wykonywane na nieruchomych krosnach ramowych.

Metaloplastyka
Stosowano złoto i miedź. Złoża miedzi występowały w południowym Peru, zachodniej Boliwii, północno-zachodniej Argentynie i północnym Chile.
Wyrób małych ozdób i haczyków do oszczepów miotanych.
Miedź na południu była jedynie klepana na zimno i wyżarzana, ale złote wyroby z północy wykazują znaczne doświadczenie techniczne. Cienkie blaszki były przycinane, wytłaczane lub wyklepywane na patronach (repusowanie), a także łączone za pomocą zgrzewania i lutowania. Na kołeczkach do uszu, ozdobach nosa, pektorałach, tarczkach i koronach występują klasyczne postacie z mitologii Chavin.

Obrzędy pogrzebowe
W grobowcach znaleziono ceramikę, przedmioty z muszli, kości, kamienia, a także pozostałości z mięsa lam, jeleni, ryb, ślimaków i skorupiaków. Zmarłemu pozostawiano naczynia z pożywieniem – często wsunięte do rąk zmarłego. Pozostawiano także ofiary, w postaci modelowanych, rzeźbionych lub wycinanych podobieństw pumy, kondora lub węża. Zmarłych grzebano bezpośrednio w jamach w ziemi, na głębokości od 80 cm do 2 m. Kształt jamy w zależności od pozycji zmarłego – najczęściej kuczna (głowa odchylona w lewo, prawo lub pochylona do piersi), na wznak, na boku lub na brzuchu.
Kości mają zabarwienie czerwone.
W grobowcach znajdywano wyroby ze złota o wysokim standardzie wykonania.

Główne ośrodki
Chavin de Huantar
Najprawdopodobniej był to ośrodek kultu religijnego. Położony na wschód od Cordillera Blanca (Kordyliery Białej), nad małym dopływem rzeki Maranon. Ruiny składają się z:

• na zachodniej części z trzech budynków o łącznej długości 150 m. Pomiędzy Schodami Jaguarów a kompleksem piramidy znajduje się Kamienne Atrium.
• na południowej części z budynku Castillo (długość 75 m, szerokość 72 m, wysokość 13 m), mury nachylone do wewnątrz tworzące tarasy. Castillo ma trzy piętra z wieloma galeriami i komnatami z kamienia (zazwyczaj o wymiarach długość 2-3 m, szerokość 2 m). Na piętra prowadzą balustrady i schody (kamienne i z monolitu). W budynku tym wentylacja zapewnia dopływ świeżego powietrza.
  Wnętrze Wielkiej Piramidy stanowią: Galeria Ofiar, Brama Drapieżnych Ptaków, Galeria Wariata, Galeria Nietoperzy.
  Znaleziono tu także dwie kolumny. Jedna jest określana nazwą Lanzon – pięciometrowa kolumna w kształcie oszczepu zdobiona fryzami z przedziwną istotą. Druga kolumna nazwana kolumną Tella, obecnie znajduje sie w Muzeum Archeologicznym w Limie. Widnieje na niej wizerunek Boga-Jaguara.
• na wschodniej części szeroki kamienny taras oraz obniżony plac o powierzchni około 50m2 – wschodnie zbocze ruin opływa rzeka. Znajduje się tu piękna brama od której odchodzą dwa ciągi schodów, które nigdzie nie prowadzą.

Uważa się, że ośrodek ten mógł spełniać rolę stolicy niewielkiego państwa rządzonego przez kapłanów, a sanktuarium wzniesione zostało rękami pielgrzymów.
Ruiny cechuje platformowy sposób budowy, bez okien w murach zewnętrznych, brak także otworów wyjściowych. Mur stawiano sposobem poziomym, warstwowo, ze zmniejszającymi się, cieńszymi i grubszymi warstwami kamieni – ale stosowano także piaskowce i bazalt. Mury zewnętrze to zazwyczaj kamień ciosanego, a wewnętrzne z kamienia łupanego.

Ruiny w Pallca – Północne Wybrzeże, dolina Casma – dziedzińce z nieobrobionych kamieni, piramidy i platformy o długich schodach.
Ruiny w Maxoque – Północne Wybrzeże, dolina Casma – mury z nieobrobionego kamienia i stożkowatej cegły adobe. Wiele kamiennych płaskorzeźb, 30-metrowej wysokości budynek zdobiony niszami, gliniane figury pokryte kolorami: niebieskim, czerwonym., czarnym i zielonym.
Ruiny Cerro Sechin – Północne Wybrzeże, dolina Casma – malunki naścienne przedstawiające zwyczaje i obrzędy religijne; kilkadziesiąt kamiennych, bogato zdobionych stelli
Cerro Blanco – dolina Nepena – rzeźbiona, gliniana głowa pumy, budynki z kamienia łupanego i stożkowatej cegły adobe, ze wzorami malowanymi lub rzeźbionymi.
Panguri – dolina Nepena – budowle ze stożkowatej cegły adobe, gliniane kolumny w okrągłym kształcie. Gliniana puma.
Stella znaleziona przez Raimondiego, przedstawiajaca całowieka-jaguara
Wpływy kultur Chavin-Cupisnique odnaleziono ponadto na stanowiskach archeologicznych w dolinach Chicama i Lambayeque, w Pacopampa, Pacasmayo, Piura, Chao i Santa.
Kuntur Wasi – Dom Kondorów, położone nad górnym biegiem rzeki Jaquetepeque, w pobliży Cajamarca. Trzykondygnacyjna świątynia, rzeźby, fryzy z podobiznami demonów-kondorów. Znalezziono tu pierwsze cmentarzysko tej kultury, gdzie obok ludzkich szczątków były przedmioty ze złota, kamienie szlachetne i ceramika zdobiona kolorem czarnym, głebokimi nacięciami

17 stycznia 1945 ogromne masy wody wylewające się z wysokogórskiego jeziora zalały obszar Chavin, nanosząc na odsłonięte ruiny warstwę czarnego szlamu a wezbrane wody porwały wszystkie niezabezpieczone zabytki odkryte przez Juliana Cesara Tello.

SALINAR
Obszar
El Salinar w dolinie Chicama

Budownictwo

Ludność
Stosowano zwyczaj nacinania skóry obok oczu, nosa i ust. Używano różnorodnych form okrycia głowy.

Wojsko

Rolnictwo

Ceramika
Naczynia wykazują znacznie lepszą technikę wykonania niż w Chavin. Color wyrobów w większości czerwony ale także czarny, ciemnobrązowy i purpurowy. Dekoracja na powierzchni jest wykonana techniką nacinania lub malowania, najczęściej kolorem białym i czerwonym. Najczęściej białymi wzorami na czerwonym tle. Wzory geometryczne, nacięcia podkreślają kontury wzorów o charakterze antropoformicznym i zoomorficznym. Głównymi motywami są linie łamane i faliste, pętle, gwiazdy itp. Zanik kociego motywu zdobniczego.
Rzeźba
Brak motywu pumy

Tkactwo

Obrzędy pogrzebowe
Zmarłych chowano w pozycji wyprostowanej, zazwyczaj na prawym boku z rękami wyprostowanymi wzdłuż tułowia. Grobowce przeważnie w kształcie elipsy. Do grobu wkładano garnki (jeden, dwa lub trzy), drążone dynie z mięsem, kukurydzę, ślimaki, ptaki, muszle skorupiaków, czerwony proszek i przedmioty ze złota. W ustach zmarłych archeologowie znaleźli małe, okrągłe lub owalne złote blaszki. Z ozdób osobistych znaleziono kolczyki, pierścienie na palce i do nosa oraz naszyjniki. 

Główne ośrodki

PARACAS CAVERNAS – starszy okres kultury PARACAS
Słowo paracas w języku ludów tu zamieszkujących znaczyło „piaszczysty deszcz”.
Nazwę kultury nadał jej peruwiański odkrywca Tello. Duży wpływ kultury Chavin.
Okres
Po roku 300 p.n.e. Istniała przez około 500 lat. Jedna z pierwszych kultur ukształtowanych po kulturze Chavin.

Obszar
Południowe wybrzeże Peru. Nazwa kultury pochodzi od nazwy półwyspu gdzie znaleziono jej ślady. Puste tereny, nieurodzajne ziemie, pokryte czerwonymi piaskami, w obrębie górskiego łańcucha Cerro Colorado.

Budownictwo

Ludność
Stosowanie narzędzi – noże z obsydianu i kości, kamienne siekiery, rurki do palenia tytoniu, narzędzia do operacji czaszek.

Wojsko

Rolnictwo
Stosowano metodę mahamae – metodę uprawy ziemi polegającą na wykopaniu dołów w ziemi, które zalewano wodą i sadzono w nich różne rośliny.

Ceramika
Ceramika obejmuje miski, naczynia kuliste z dwoma szyjkami oraz naczynia modelowane na wzór owoców i figur antropomorficznych. Wzory geometryczne wykonane za pomocą nacinania, malowane na żółto, zielono, czerwono i czarno lub metoda negatywową. Niektóre naczynia cechują kocie motywy zdobnicze (jaguar).
Ceramika po wypaleniu była na błyszcząco malowana żywicznymi barwnikami.
Wiele przyswojonych mitologicznych postaci z kultury Chavin uczyniono głównymi motywami dekoracyjnymi na cera­mice i tkaninach.

Rzeźba

Tkactwo

Obrzędy pogrzebowe
Setki grobów jaskiniowych wykutych w skale na zboczach Cerro Colorado, złożone z pionowo schodzących szybów długości od 3 do 4 m i prowadzących do większych kulistych pomieszczeń, w których chowano zmarłych wraz z wyposażeniem. Komory grobowe (cavernas) mają kształt butelki – wąski tunel i szerokie dno na głębokości 6-9 m. Układano tam mumie w rządku, owinięte w długie pasy wełnianej lub bawełnianej tkaniny, w pozycji podobnej do embrionalnej. Ciała miały zdeformowane sztucznie czaszki lub ślady trepanacji
W grobach znaleziono proste tkaniny, koszyki z trzciny totora, sieci, złotych przedmiotów, kawałki ryb, inne potrawy, narzędzia i sprzęty (noże z obsydianu, noże z kości,kamienne siekiery, rurki do wdychania tytoniu.

Główne ośrodki
Ruiny Paracas na półwyspie Pisco wokół wzgórza Cerro Colorado na Wybrzeżu Południowym.

PARACAS NECROPOLIS – młodszy okres kultury PARACAS

Obszar
Południowe Wybrzeże. Półwysep Paracas.

Ceremonie pogrzebowe
Datowanie metodą węglową wykazało mumifikację na rok 304 p.n.e.
W roku 1927 Tello odkrył pod warstwa piachu kolejne cmentarzysko nazwane Miastem Umarłych. Znajdowały się tam tylko mumie mężczyzn.
Większe komory grobowe, korytarze i wewnętrzne dziedzińce. Grubość ścian 30-40 cm, z niepalonych cegieł wspartych kośćmi wielorybów i innych zwierząt, sklepienie drewniane.
Cmentarzysko dla dostojników. Mumie owinięte w szykowne tkaniny z wełny lub bawełny, haftowane, a ich ilość i długość świadczy o zamożności zmarłego (najwięcej „płaszczy” to liczba 5). Długość pasów tkanin do 20 m.
Wysokość „tobołka” ze zmarłym miał zazwyczaj metra wysokości, a u podstawy 1,5 średnicy.
Pod kilkoma zwojami tkaniny umieszczano ozdobne płaszcze. Potem był bawełniany worek związany od góry. W kolejnej warstwie tkaniny znajdowała się koszula unku, a pod nią, po następnych warstwach zwoju naga mumia siedząca w wiklinowym koszu. Ciało w pozycji skurczonej z kolanami dosuniętymi pod brodę. Kończyny przywiązywano sznurem do tułowia.
Proces przygotowania mumii: Ciała są oddzielone od głów, przez dziurki od nosa usuwano mózg. Usuwano także oczy. Przez nacięcie w tułowiu usuwano płuca, żołądek i serce, a nacinając krocze usuwano trzewia. Potem ciało balsamowano, następnie suszono w piecach lub na słońcu. Po ususzeniu głowę umieszczano ponownie na tułowiu i nagą mumie owijano tkaninami.
Jeden mężczyzna z mumii miał bujną brodę – chociaż Indianie nie mają zarostu.
W grobowcach znajdowano ziarna kukurydzy – archeolodzy, po specjalnych zabiegach spowodowali, że ziarna tej kukurydzy zakiełkowały. Odzież wkładana do zawinietej mumii była zawsze w komplecie, zdobiona jednakowym ornamentem.

Ubiór
Strój przedstawicieli tej kultury, w któych chodzili za życia, składał się ze spódnicy, koszuli (unsu), nakrycia głowy (kilkumetrony pas o szekokości 1/3 metra owijany ściśle wokół głowy) oraz płaszcz (zawsze z jednego kawałka tkaniny, o wymiarach 2,50 x 1,25 m, zdobione różnobarwnymi ornamentami lub pasami). Ornamenty przedstawiały: elementy przyrody, ptaki (kondory, kolibry), zwierzęce ogony, wzory geometryczne, postacie ludzki, bogów, maczugi pałki, noże
Badacze wyodrębnili na tkaninach z tych grobowców 22 kolory i ich 190 odcieni – barwniki sporządzano z surowców naturalnych.

Broń
Noże, maczugi, pałki, oszczepy

Bóstwa
Szeroki panteon bóstw oparty głównie na świecie zwierząt – ryby, zwierzęta z ludzkimi głowami

Budownictwo
Podziemne domki wykonane z małych kamieni i cegły adobe.

Ludność

Wojsko

Rolnictwo

Ceramika
Prosta, pozbawiona dekoracji i wykazująca w modelowaniu podobieństwo do ceramiki kultury Nazca.

Rzeźba

Tkactwo
Tkaniny ozdabiane figurami antropomorficznymi. 

Główne ośrodki
Ruiny Paracas – podziemne domki
______________________________________________________________________

KULTURY WCZESNEGO OKRESU ARCHEOLOGICZNEGO
______________________________________________________________________
LIMA
Istniała w okresie 200 p.n.e. – 500 n.e.
Obszar
Doliny Rimac, Chillón i Chancay, obszar między dolinami Cañete i Huaura.

Budownictwo
Zabudowania domowe i duże ośrodki ceremonialne, złożone ze struktur piramidalnych, zbudowany w całości z cegły adobe, ułożonych w pozycji pionowej. Ułożenie czasem nazywano „książkowym”, bo przypominało ułożone na półce książki.
Ściany obrzędowe były tynkowane na żółto i kremowo.

Ludność
Podstawą egzystencji ludności było to rolnictwo i rybołówstwo. 
Duża gęstość zaludnienia, rozbudowana sieć handlowa.
Nie wyjaśniony powód upadku tej kultury. Hipoteza wskazuje wpływ El Ninio na zmiany klimatu.

Wojsko

Rolnictwo

Ceramika
Znalezione fragmenty ceramiki wskazują na wpływ kultury Moche z fazy V – ceramika z uchwytami strzemiennymi i szyjką rurową prostą i zbieżną.

Rzeźba

Tkactwo

Obrzędy pogrzebowe

Główne ośrodki
Kompleksy Maranga (składający się między innymi z Huaca San Marcos, Huaca Concha, las huacas del Parque, de las Leyendas, Potosí) oraz Huaca Pucllana, Cerro Culebras, Huaca Trujillo, Copacabana, Las Uvas, Granados;
w dolinie Chancay-Huaral wioska rybacka Cerro Trinidad – duży czworobok,
Chancayllo składający się z ponad dwudziestu piramid z cegły adobe,
Cayán w Quebrada de Orcón
Baños de Boza w Aucallama.

GALLINAZO
Obszar
Dolina Viru, cały obszar Północnego Wybrzeża

Okres
Pierwsze 500 lat naszej ery.

Budownictwo
Domy zbudowane z cegły abobe, o różnorakich kształtach, początkowo miały izby o wymiarach 2×2 m. Rozbudowana sieć nawadniania pól.

Ludność
Początkowo skupiona w rozproszonych wioskach. Potem osiedlają się w osadach, gdzie obok rolników mieszkają wojownicy strzegący uprawnych dolin. Następnie obwarowywano doliny i powstawały miasta.
Szybki rozwój demograficzny. Odnalezione przedmioty ze złota świadczą o umiejętności obróbki metali.

Wojsko

Rolnictwo
Rozwinięte, dobrze zastosowane nawodnienie pól poprzez budowanie kanałów i zbiorników wody. Rolnicy stosowali nawozy z guano – odchodów ptaków morskich głównie kormoranów, głuptaków i pelikanów.

Ceramika

Rzeźba

Tkactwo

Obrzędy pogrzebowe
Zmarłych grzebano w pozycji kucznej lub grzbietowej. W grobowcach znajdowały się  fragmenty tkanin  i przedmioty metalowe.

Główne ośrodki
Ruiny wielkich zamków-fortec – środkowa część doliny Viru, na czterech wzgórzach. Zbudowane z cegły adobe. Jeden z zamków zwany Castillo de Tomaval.
Ruiny Gallinazo – dolna część doliny Viru, sześć grup ruin w kształcie piramid, które wznoszą się niemal 22 m ponad poziom równiny, a ruiny sięgają 9 m głębokości.
Prowadzący w roku 1941 badania tego obszaru Wendell Bennett oszacował, że w centrum mieszkało 5000 osób a w całym mieście (w którym wyodrębnił 30 000 pomieszczeń) około 10 000 osób.

MOCHICA (MOCHE, PROTO CHIMU)
Okres
Od II – III wieku do 600 roku lub IX wieku n.e. lub od około 200 roku p.n.e. do 800 roku n.e. 

Obszar
Kultura wyodrębniła się początkowo w dolinie rzek Moche i Chicamy.
Potem rozwinęła się na terenie północnego wybrzeża Peru: doliny Viru (Huaca de de Cruz), Moche, Chicama, Casma, Nepeńa, Santa, Pacasmayo, Jequetepeque
Początkowo ludność zajmowała stosunkowo niewielki obszar, wraz z upływem czasu można jednak zauważyć gwałtowną ekspansję terytorialną – stopniowo kultura Moche swoim zasięgiem zaczyna obejmować całą strefę północnego wybrzeża Peru.

Budownictwo
Odnaleziono pozostałości osiedli, wodociągów, kanałów, świątyń, pałaców i dróg.
Spotykane są także piramidy, przeważnie zbudowane z cegły adobe, ale z różną konstrukcją – jedne z nich są wysokie, drugie niskie, spotyka się także konstrukcje tarasowe.
Budowle o charakterze kultowym, ale budowano także obiekty gospodarcze, zwłaszcza kanały nawadniające i wodociągi, z których część czynna jest do dziś.
Domy mieszkalne były małe, składały się z kilku pomiesz­czeń połączonych ze sobą prostokątnymi drzwiami; często przy domach występują tarasy.
Architektura ceremonialno-sakralna uważana jest za najbardziej monumentalną na kontynencie. Budowano głównie piramidy schodowe i platformy z suszonej cegły, zdobione malunkami.
Pałace budowano zazwyczaj na szczytach pi­ramid, na które prowadziły szerokie schody. Wnętrze i front pałaców ozdabiano malowidłami w formie fresków przedstawia­jących symboliczne postacie lub wielobarwnymi płaskorzeźbami w mu­rze. Do budowy świątyń i pałaców używano cegieł adobe z geometrycz­nymi wzorami, a schody były szerokie.
W punktach strategicznych stawiano masywne fortece ze stromymi i wąskimi schodami, utrudniają­cymi dostęp. Wzno­szono również kolumny, dochodzące niekiedy do 8 m wysokości. Fortece otaczano często murami pokrytymi gliną.
Rozwinięta została sieć dróg, które budowano bardzo solidnie. Szerokość ich wynosiła około 10 m, łączyły się z nimi boczne drogi. Wzdłuż dróg w regularnych odstępach odnaleziono małe prostokątne plat­formy, które mogły być fundamentami zajazdów lub budynków dla posłańców.
Rozwinięta także sieć kanałów irygacyjnych. Akwedukt w Ascope ma miejscami wysokość 15 metrów i przecina andyjska dolinę na długości półtora kilometra, a w dolinie Chicama jeden z kanałów doprowadzający wodę ma 113 km, a drugi 145 km, 3 m szerokości i 2 m głębokości.
Ponadto wybudowano akwedukt wysokości 15 m, zużywając 2,5 miliona ton ziemi.

Ludność
Społeczności obszaru kulturowy Moche były ściśle zhierarchizowane, o niezwykle militarystycznym charakterem. Administratorami prowincji byli alaec – czołowi przedstawiciele arystokracji. A młodzieniec będący pretendentem do objęcia tronu po swoim ojcu nazywany był cie quich aen. Przed władcą poddany stawał z pochylona do kolan głową, ze złożonymi rękami. Na biesiadach władca siedzi na tronie na podwyższeniu, pod baldachimem. W biesiadach nie uczestniczyły kobiety. Podróże inspekcyjne władca odbywał noszony w lektyce.
Zazwyczaj niscy i krępej budowy ciała. Na czele społeczności stali władcy, pełniący również funkcje najwyższych kapłanów. Ich władza opierała się w dużej mierze na grupie wojowników – spełniających zarówno zadania obronne i policyjne, jak i religijne.
Widoczne zróżnicowanie społeczeństwa – malowidła na ceramice prezentują przedstawicieli różnych stanów i zawodów. Bogato ozdobieni władcy noszeni w lektykach. Władza centralna zatrudniała dużą ilość administracji i robotników.
Ludność liczna, lecz skupiska ludności były rozproszone, nie tworzyły większych ośrodków.
Wykonując prace melioracyjne użyźniono nie­urodzajne brzegi dolin, rozszerzając w ten sposób tereny nadające się do zamieszkania i uprawy.
Podstawowymi zajęciami było rolnictwo i rybołówstwo.
Ubiór był bardziej wypracowany u mężczyzn. Kobiety nosiły tylko długą suknię lub koszulę, znacznie uboższe niż ubrania mężczyzn. Często nie zakrywały piersi, nie wolno im było przekłuwać uszu ani zakrywać włosów. Mężczyźni nosili szerokie, ozdobne spodnie, spódniczki, podkoszulki bez rękawów, ozdobne górne koszule sięgające do kolan i koszule z krótkimi rękawami. Spodni i wierzchni ubiór przytrzymany był paskiem. Wszyscy chodzili boso, a stopy i dolną część nóg (do kolan) malowano ciemną farbą celem upozorowania butów. Na stopach mężczyźni nosili sandały, których podeszwy szyto ze skór lwów morskich, kobiety zaś chodziły boso. Bogaty był wybór nakryć głowy, podobnych do turbanów. Im wyższy status osoby tym nakrycie głowy bardziej zdobione skórami zwierząt lub ozdobami ze srebra lub złota (np. srebrny półksiężyc).
Ciało zdobiono kolczykami z metalu, z kości lub z drzewa, ozdobami nosa, naszyjnikami lub  pierścieniami. Twarze i ciało zdobiono rysunkami o motywach geometrycznych, poza tym nacinano skórę policzków i warg. W użyciu były takie metale, jak złoto, srebro, miedź i ołów.
Przypuszcza się że znana była technika otrzymywania metali z rud.
Taniec i muzyka były rozwinięte i stanowiły część obrzędu religijnego. W muzyce stosowano flety, bębny, trąbki, dzwonki, tamburyny i gwizdki. Osoby tańczące były bogato i starannie ubrane.
Na znalezionych rysunkach rozpoznano około 15 ułomności chorobowych. W leczeniu stosowano zioła, składanie złamanych kości, amputacje.
Z rysunków wyróżnić można w hierarchii społecznej panów – przed którymi inne osoby schylały głowy, wojowników, posłańców, rzemieślników, kapłanów i więźniów. Wyżsi w hierarchii wyróżniali się bogatszym strojem, noszono ich w lektykach, na tronach lub ciągnięto na tratwach po wodzie.
Kobiety nie pełniły funkcji społecznych. Pracowały przy wyrobie tkanin i wykonywały prace domowe, opiekowały się dziećmi. Stosowały upiększenia ciała, przeglądając się w lusterkach z obsydianu lub turkusu. Kobiety i mężczyźni usuwali zbyteczne owłosienie za pomocą srebrnych pęsetek, a srebrnym łyżeczkami usuwano woskowinę z uszu.
Na podstawie rysunków i malowideł stwierdzono stosowanie rozmaitych kar za przewinienia, polegających na obcinaniu dolnej lub górnej wargi, nosa, stóp, kończyn, penisa, wydłubaniu oczu. Wypalano także piętno na twarzy grzesznika lub poddawano go karze chłosty na pręgierzu. Karano również przez ukamienowanie, a zwłoki rzucano sępom na pożarcie. Kary wykonywano publicznie, przy udziale wielu widzów i arystokracji.

Z czaszek wykonywano trofea wojenne, amulety oraz rytualne naczynia. Oddzielona od ciała głowa była dla ludności Moche  swoistym źródłem mocy.

Polowanie było przywilejem klasy wyższej. Przy polowaniach używano psy, do łapania zwierzyny stosowano sieci i lassa, a do zabijania dmuchawki (ptaki), maczugi (lwy morskie zabijano uderzeniem w nos) i oszczepy.
Do połowów stosowano tratwy z trzciny totora, budowane jako małe – jedno lub dwuosobowe, lub większe – kilkuosobowe. Poławiano ryby, kraby i foki.

Społeczność Mochica miała rozmaite wady fizyczne, które przedstawiano na malowidłach lub ceramice: byli kulawi, garbaci, mięli zajęcze wargi, rodziły się bliźnięta syjamskie (zrośnięte czołem lub grzbietem). Chorowali na syfilis, kataraktę. Specjaliści od leczenia przyjmowali porody, usuwali kończyny, nosy, a także penisy.

Wojsko
Walki prowadzono przy pomocy dobrze przygo­towanemu, okazałemu wyposażeniu ochronnemu, bogatym doborze broni. Wojownicy wykazywali wysoki poziomi sztuki wojennej. Jeńców brano z pola walki nagich i zrzucano ze szczytów gór lub poddawano torturom i oddawano bóstwom w ofierze.
Wojownicy w hełmach, z tarczami w dłoniach, uzbrojeni w proce, maczugi z metalu lub kamienia, dmuchawki, oszczepy. Na hełmach często występuje metalowa ozdoba w kształcie litery T.

Rolnictwo
Wysoki stopień rozwoju rolnictwa i umiejętność uprawy ziemi. Pola nawadniano rozległą siecią kanałów i systemów irygacyjnych, doprowadzających wodę z rzek – jeden z kanałów doprowadzający wodę ma 113 km, a drugi 145 km, 3 m szerokości i 2 m głębokości.
Do użyźnienia ziemi stosowano ptasie guano. Klimat pozwalał zbierać plony 2 do 3 razy w roku. Uprawiano między innymi kukurydzę, maniok, ziemniaki, bataty, dynie, pieprz chilijski, cynamon, ananasy, tykwy, fasola typu lima, kakao, ogórki typu pepino i orzechy ziemne.
Za pożywienie służyło mięso lamy, świnek morskich, ryby, indyki, kaczki, lwy morskie i skorupiaki, które zbierano na skalistych brzegach. Ryby łowiono w oceanie z dużych tratw za pomocą haczyków, sieci lub drewnianych harpunów. Na zwierzęta zaś polowano za pomocą sieci, oszczepów, włóczni, dmuchawek, maczug i pałek.
Podstawowym napojem była chicha z fermentowanej kukurydzy.
Ziemię spulchniano drewnianymi kijami lub narzędziami z miedzi.
Do połowów używano łodzi z trzciny.

Hodowla
Hodowano indyki, kaczki, świnki morskie. Polowano na wolno żyjące lamy i jelenie.

Ceramika
Wyroby ceramiczne kultury Mochica określa się mianem „księgi życia” tego ludu.
Cechą charakterystyczną jest to, że niektóre naczynia wykonywano za pomocą form. Technika polegała na tym, że najpierw wykonywano model z gliny, potem go wypalano i używano do wyrobu formy. Za pomocą tej formy, podzielonej na dwie równe części, wykonywano następnie dwie połówki naczynia, które łączono ze sobą, do­kładając szyjkę, uchwyt i dno. Po wygładzeniu, oczyszczeniu, pomalowa­niu i wysuszeniu naczynia na wolnym powietrzu wypalano je w otwartych piecach.  
Naczynia o szyjce w kształcie strzemienia, z dwiema rurkami szyjkowymi, wychodzącymi z właściwego naczynia a kończące się półkolisto lub łukowato w formie jednej cylindrycznej szyjki. Naczynia także w kształcie kulistym z płaską podstawą lub strzemieniowym uchwytem. Zdobienia w kształcie brył geometrycznych, postaci antropomorficznych, zooformicznych i fitomorficznych oraz krajobrazu.
Motywy zdobnicze z życia codziennego, obrazujące w realistyczny sposób ludzkie namiętności. Motywy na ceramice przedstawiają życie mieszkańców, ich zajęcia, ubiór, uroczystości, przedmioty z najbliższego otoczenia, walki i sceny z życia seksualnego.
Podstawowymi elementami rysunków są motywy antropomorficzne, zoomorficzne i fitomorficzne, jak również figury geometryczne, kropki, koła, trójkąty, prostokąty, okrągłe i kanciaste spirale, linie łamane i zakrzywione. Na uwagę zasługują portretowe rzeźby głów. 
Na wyrobach ceramicznych znajdujemy co najmniej 35 różnych gatunków ptaków, 16 ssaków, 16 ryb, a także wiele odmian innych zwierząt (między innymi pumy, kondory, papugi, cętkowane koty, małpy. Przedstawiano także polujących na jelenie z miotaczami oszczepów i maczugami oraz rybaków łowiących na morzu w jednoosobowych czółnach wykonanych z wią­zek trzciny totora.
Ceramika prezentuje nam przedstawicieli życia społecznego: myśliwego, żoł­nierza, tkacza,   żebraka, kalekiego weterana, jeńca wojennego, matkę z dzieckiem, posłańca, władcę i wszystkie inne osoby, jakie można było spotkać na ulicach ówczesnych miast.
Na butlach widnieją mężczyźni polujący na pta­ki za pomocą dmuchawki, nie­mal  wszystkie uprawne rośliny wybrzeża, a także kije-kopaczki i inne narzędzia rol­nicze.
Wiele postaci z ceramiki ma brody, wielu ma rysy dalekowschodnie i afrykańskie.
Liczne wizerunki bóstw.
Charakterystyczne wyroby rękodzielnicze, odznaczające się doskonałą technologią wykonania oraz wysokim poziomem artystycznym. Przedstawiciele kultury Moche nie znali pisma, ale pozostawili po sobie tysiące malowanych i dekorowanych rzeźbiarsko naczyń, które dostarczają olbrzymiej ilości danych na temat wielu aspektów ich życia – wyroby żadnej innej prekolumbijskiej społeczności andyjskiej nie mogą się równać z wielobarwnymi naczyniami kultury Moche. W bogatej ikonografii bardzo licznie pojawiają się wizerunki scen rytualnego składania krwawych ofiar z ludzi – głównie jeńców wojennych. Często zdarzają się przedstawienia głów-trofeów, sceny batalistyczne lub rytuały, których elementem było ćwiartowanie ciał jeńców wojennych.
Modelowane i malowane naczynia portretowe, wykonane niezwykle precyzyjnie – czasem przedstawiają tatuaże, skaryfikacje czy nawet wady rozwojowe, takie jak rozszczepienie podniebienia.
Garncarze kultury Moche stosowali metodę wyroby ceramiki z formy – elementy naczynia powstawały przez ugniatanie plastycznej gliny w formach częściowych, które następnie łączono. Powielali oni w ten sposób figuralne butle lub naczynia z płytko rytymi wzorami.

Największa kolekcja ceramiki Mochica znajduje się w muzeum rodziny Rafaela Larco Herrery w Limie, gdzie przeniesiono ją z Chiclin. Rafael, jako właściciel hacjendy Chiclin, zaczął kolekcjonować ceramikę w roku 1926. Po jego śmierci kolekcje powiększał jego syn – Rafael Larco Hoyle – ale stosował już nowoczesne metody naukowe. Przez 60 lat kolekcjonowania zgromadzili 60 000 egzemplarzy ceramiki.

Rzeźba
Bogate zdobienie motywami religijnymi.

Tkactwo
Piaski Północnego Wybrzeża zawierają dużo saletry, co nie wpływało na konserwację tkanin. 
Tkaniny wyrabiano z wełny i brązowej bawełny. Ozdabiane były wzorami zoomorficznymi, fitomorficznymi i geometrycznymi, a także wykorzystywano złote i srebrne krążki.
W zakładzie tkackim pracowały wyłącznie kobiety, a mężczyzna pełnił role nadzorcy. Na ścianie wisiał wzór a pracujące na krosnach kobiety go kopiowały.
Znaleziony eg­zemplarz tkaniny prezentuje kilku tkaczy pra­cujących pod kontrolą nadzorcy. Inne sceny obrazują bi­twy lub uprowadzenie jeńców ze sznurami na szyjach. Reprezentantów władzy pokazano w lektykach lub na tronie, przyjmujących posłańców czy delegacje.
Wyrabiano tkaniny ozdobne, gotowe stroje, ozdobi i nakrycia głowy z ptasich piór.

Metalurgia
Najbardziej rozwinięta metalurgia wśród kultur przedinkaskich. Rozwija się odlewnictwo – wprowadzono stopy zło­ta z miedzią. Wyrabiano zaczepy do miotaczy oszczepów, szczypczyki i haczyki na ryby, dłuta, groty do oszcze­pów i ostrza do kijów-kopaczek.
Do wyrobu ozdób i biżuterii wykorzystywano miedź, złoto, srebro, stopy srebra z miedzią. Stosowano nie tylko stare techniki, ta­kie jak kucie, klepanie, wyżarzanie, przycinanie, wytłaczanie, repusowanie i lutowanie, ale także mozaikową inkrustację turkusami, pozłacanie, odlewanie zwykłe i me­todą „traconego wosku”, gdzie pusty odlew powsta­wał w wyniku wprowadzenia płynnego metalu w miejsce wosku wyścielającego wnętrze formy. 
Miedź wytapiano w cera­micznych tyglach i by ją przechować, odlewano w różnokształtne sztabki.
W czasach kultury Mochica złoto w postaci brył i grudek wydobywano w kilku kopalniach, m.in. w Patas – miało niebywała czystość. Natomiast złoty piasek wypłukiwano w niemal wszystkich rzekach spływających z Andów. Ilość uzyskiwanego złota – jak twierdzą hiszpańscy kronikarze – pozwalała dostarczać go do Cuzco rocznie 200 000 kg.

Obrzędy pogrzebowe
Groby kultury Mochica znajdywano na platformach i u podstaw piramid, na
piaszczystych brzegach dolin i w piaskach wzdłuż oceanu. Zmarłych
grzebano w podłużnych grobach z kamienia lub cegły adobe. Niektóre groby mają nisze w bocznych ścianach. Zmarłych układano przeważnie na wznak, pozostawiając im różnego rodzaju przedmioty z życia codziennego.
W grobach znaleziono poza tym stopy złota i srebra oraz złota i miedzi. Znana była również technika łączenia i pozłacania srebra i miedzi.
Składanie krwawych ofiar z młodych wojowników płci męskiej było istotnym elementem uroczystości religijnych, na co wskazują duże skupiska ludzkich kości.
Często spotykane są też pochówki osób pozbawionych głów, a pod podłogami obiektów architektonicznych spotyka się oddzielone od ciała głowy. Na czaszkach widoczne są ślady urazów wykonanych przedmiotem tępokrawędzistym, a na kręgach szyjnych zaobserwowano również horyzontalne bruzdy będące dowodem podrzynania gardeł.
W grobowcu odkrytym w Huaca de la Cruz w dolinie Viru była niewielka trumna upleciona z trzciny w której były zwłoki mężczyzny i drewniany portret bóstwa Mochica. Ponadto znajdowały się tam liczne przedmioty ceramiczne, tkaniny, pióra i ofiary z ludzi (mały chłopiec, mężczyzna i dwie kobiety. Na twarzy zmarłego leżała miedziana maska, pas zdobiły głowy węży, a na głowie był turban ozdobiony głowa lisa. Na nim i chłopcu leżały drewniane, bogato zdobione masą perłową berła.

Sposoby zapisu
W kulturze Mochica stosowano szczególny sposób zapisu. Na ziarnach fasoli gatunku Phaseolus lunatus wyrzynano wzorki z kropek, plamek i kresek, a każdy wzór coś oznaczał.
Fasolki przenosili specjalni gońcy w woreczkach ze skóry lam. Biegacze ci byli szczególnie szanowani. Biegający w dzień byli przedstawiani z głową jelenia, w nocy z głową sowy, często rysowano ich jako stonogi lub z ptasimi skrzydłami.

Bóstwa
Przypuszcza się że życie mieszkańców było silnie zespolone z wierzeniami religijnymi kultu przyrody.
Na ceramice i w rzeźbie powtarza się wątek mityczny pięciu bóstw – czterech męskich i jednej żeńskiej.
Rysunki na naczyniach wykazują hierarchię nadprzyrodzo­nych istot, które skupiały się wokół kociego bóstwa. Z czasem zostało ono zantropomorfizowane, zamieniając się w najwyższe bóstwo — osobę z dużymi kłami, pomarszczoną twarzą i kocimi bokobrodami.
Na wybrzeżu czczony był Księżyc. Noszono diademy w kształcie Księżyca.
Bóstwa Moche są prezentowane na ceramice często z głowami–trofeami i półokrągłymi nożami. Główne bóstwo – „Bóg z Kłami”, pojawia się jako myśliwy, żołnierz, rybak, krab lub w innych formach, np. roślinnych, jak kukurydza i maniok. We wszystkich wcieleniach, oprócz tych związanych z rolnictwem, często toczy on walkę z upłetwionym przeciwnikiem. Przedsta­wia się go też jako najwyższego władcę siedzącego na tronie w otoczeniu usługujących mu poddanych. Do pomniejszych bóstw należały takie postacie, jak wojownicy-ptaki i ożywiona broń.
W dolinie Viru odkryto grób tego bóstwa, któremu składano ofiary z krwi ludzi strącanych ze skał. Przedstawiano go jako rolnika, lekarza, rybaka, myśliwego i muzyka, w otoczeniu sług w postaci antropomorficznej jaszczurki, sowy, orła, kormorana, jastrzębia lub innych fito- i zoomorficznych postaci.
Ofiary z ludzi (głównie jeńców wojennych) składano bóstwom, np. w przypadku klęsk żywiołowych, na pomyślność plonów lub połowów. Ofiary składano w pomieszczeniach wewnątrz piramid bądź w świątyniach na ich szczycie. Dla oddania czci bóstwom żuto także liście koki.
Mochica uważali że krew jest ulubionym pokarmem bogów.
Aiapaec – Stwórca, Ten który tworzy – najwyższe bóstwo kultury Mochica, leczył, opiekował się rybakami na morzu i rolnikami, jest uzbrojony w nóż i zawsze odnosi zwycięstwa. Przedstawiany jako człowiek-ptak z zębami jaguara, na swoich ramionach trzyma cały nieboskłon, który Indianie Mochica wyobrażali sobie jako wielką dwugłową żmiję;
Jaszczurka – najwierniejsza służebnica Aiapaeca;
Sokół – nosił herb Aiapaeca
Orzeł morski – osobisty goniec Aiapaeca;
Pies – wierny przewodnik Aiapaeca;
Kormoran, koliber – pomagają Aiapaecowi;
Lis – symbol spraw świętych oraz mądrości;
Krab, ryba – złe demony.

Główne ośrodki
Kompleks zbudowany w dolinie rzeki Moche, około 5 km od miasta Trujillo, na terenie zwanym Pampa de los Mochica. Najważniejsze budowle kompleksu to:

• Huaca de la Luna – „Piramida Księżyca” to ruiny dużej budowli o charakterze kultowym. Budowla z cegły adobe. Podwyższenie o wymiarach 290 x 210 m. Ponadto trzy platformy  połączone placami na których odkryto groby. Odnalezione przez archeologów fundamentu domów i pałaców, jak również warsztaty garncarskie i trzy cmentarzyska wskazują, że pomiędzy piramidami rozciągało się miasto. Tara­sowata platforma o długości 80 m, szerokości 60 m i wysokości 21 m, posiadającą od frontu i od strony południowej sześć tarasowatych stopni, szerokich około 2 m i wysokich od 3 do 4 m. Sciany sal zdobiły freski. Archeolodzy pod kierownictwem Maxa Uhle odnaleźli tu liczne instrumenty muzyczne.
• Huaca del Sol – „Piramida Słońca” to ruiny dużej budowli o charakterze kultowym w pobliżu Trujillo. Budowla z cegły adobe tuż nad brzegiem rzeki Moche. Największa pojedyncza budowla na całym wybrzeżu Peru. Zbudowana na planie krzyża o długości dłuższego ramienia 345 x 160 m i wysokości ponad 40 m. Ponadto tarasowata platforma o długości 228 m, szerokości 136 m i wysokości 18 m oraz z piramida znajdująca się w południowej części platformy, o podstawie 103 m x 103 m i wysokości 23 m.
  Na budowę zużyto co najmniej 50 milionów sztuk cegieł adobe. Piramidy wykorzystywano także na coś w rodzaju zawodów sportowych.

Panamarca w dolinie Nepena – rozległy kompleks budynków z 6-stopniowa piramidą o wysokości 28 m. Wiele fresków.
Pacatnamu – północny brzeg doliny Jequqtepeque – 57 piramid, gdzie składano ofiary z ludzi i lam. Największa piramida ma podstawę o wymiarach 60m x 60m  i jest zorientowana na północ.
Inne piramidy odkryto także w Huaca Cortada, Huaca Cartavio i Huaca Blanca.

Bogactwa skradzione przez Hiszpańskich konkwistadorów i współczesnych huagueros
Piramida Słońca – Huaca del Sol – Hiszpański konkwistador Montalva w roku 1602 zmienił bieg rzeki Moche kierując jej wody na świątynię. Siła wody przebiła jedną ze ścian i umożliwiła Hiszpanom wejście do środka. Ogółem zrabowano złote i srebrne przedmioty warte 800 000 dukatów. Opisał to hiszpański duchowny Calancha. Najcenniejsze przedmioty to: naturalnej wielkości złoty posąg indiańskiego arystokraty.
as

WHITE ON RED
Obszar
Środkowe Wybrzeże w dolinie Chancay oraz Północne Wybrzeże i Północna Wyżyna 

Budownictwo
Platformy i mury z cegły adobe, formowanej na kształt półkola.

Ludność

Wojsko

Rolnictwo

Ceramika
Naczynia malowane charakterystycznym białym kolorem na czerwonym tle.
Naczynia z tego okresu ozdobione są prostymi, prymitywnie ma­lowanymi wzorami (koła, prostokąty, trójkąty, półkola, punkty, zygza­ki, kreski poziome i pionowe, elementy geometryczne), lub są zamalowanie białą farbą.

Rzeźba

Tkactwo

Obrzędy pogrzebowe
Zmarłych grzebano w piasku na nieznacznej głębokości, w pozycji kucznej, niektóre groby pokryte są palami, inne  kamieniami.

Główne ośrodki

RECUAY
Obszar
Północna Wyżyna 

Budownictwo

Ludność

Wojsko

Rolnictwo

Ceramika
Odznacza się bogatym modelowaniem. Wykazano około 12 różnych kształtów naczyń, które są albo jednokolorowe w czerwonym, białym, brązowym lub czarnym kolorze, albo też malowane techniką negatywu. Typowe wzory cechują motywy kocie, wężowate i ptasie (przeważnie kondor) oraz motywy geometryczne.

Rzeźba
Posągi kamienne przedstawiają postacie męskie i kobiece, z ornamentyką wykazującą podobieństwo do motywów zdobni­czych ceramiki.

Tkactwo

Obrzędy pogrzebowe
Nadziemne i podziemne domki oraz szereg podziemnych galerii, gdzie natrafiono na groby, w których znaj­dowała się ceramika i odpadki domowe

Główne ośrodki
Miasto Recuay, wokół którego znaleziono wiele materiału archeologicznego.
Okolice miasta Aija.

WKRACZAJĄCA
Obszar
Wybrzeże Środkowe 

Budownictwo
Mury z tego okresu zbudowane są z kamienia i cegły adobe. W dolinie Chancay natra­fiono na jednym z takich murów na fresk przedstawiający wkraczający wzór rybi, malowany czarnym, czerwonym, białym i żółtym kolorem.

Ludność

Wojsko

Rolnictwo

Ceramika
Dominacja wzoru rybiego, wkraczającego w inne wzory geometryczne, takie jak zygzaki, kratki, koła, krzyżyki, kropki. Wzory są prze­ważnie malowane albo czarno-białym kolorem, albo też czarno-biało-czerwonym na czerwonawym tle.

Rzeźba

Tkactwo

Obrzędy pogrzebowe

Główne ośrodki

NAZCA
Okres
Od II – III wieku do 600 roku lub IX wieku n.e.
W literaturze przedmiotu chronologię rozwoju kultury Nazca określa się jako przedział czasowy pomiędzy 200 rokiem p.n.e. a 600 rokiem n.e., aczkolwiek najnowsze badania udowodniły, iż właściwszy byłby zakres 100 p.n.e. – 750 n.e.
Badania metodą węglową drewna znalezionego na pustyni Nazca wykazało jego pochodzenie na rok 525 naszej ery (+-80 lat).
Wyodrębnia się następujące fazy rozwojowe kultury Nazca: proto-Nazca (100 p.n.e. – początek n.e.); wczesna (początek n.e. – 450 n.e.); środkowa (450 – 550 n.e.) i późna (550 – 750 n.e.)

Gwałtowny wzrost demograficzny doprowadził do ruchów migracyjnych i zasiedlenia dotychczas nieużytkowanych obszarów. Proces ten z jednej strony mógł przyczynić się do regionalizacji i wykształcenia niezależnych centrów gospodarczo-administracyjnych w poszczególnych odcinkach dolin rzecznych, z drugiej zaś niejako wymusił wypracowanie lokalnych i interregionalnych mechanizmów współpracy, prowadzących do wykształcenia się kultury Nazca.

Obszar
Południowe suche wybrzeże Peru, w niektórych regionach w ogóle nie ma opadów deszczu, a rzeki wysychały na okres 10 miesięcy. Doliny Ica i Nazca, w rozległych dolinach rzecznych Rio Grande, Palpa, Nasca, Tierras Blancas, Las Trancas, Ica oraz Acari, w południowo-zachodniej części kraju. Obszary dzisiejszych miast Aja, Copara, Bisambra.
Badania archeologiczne wykazały, że w późniejszym okresie wojownicy Nazca podbili obszar doliny Acari, leżącej na południu kraju.

Budownictwo
Najsłynniejszym dokonaniem ludności kultury Nazca jest niewątpliwie zespół słynnych „linii z Nazca” – gigantycznych rytów naziemnych, z których najbardziej spektakularny charakter mają przedstawienia figuralne. Zidentyfikowanych zostało około 80 wizerunków roślin i zwierząt, a także schematycznych przedstawień antropomorficznych.
Badacze podzielili rysunki na trzy grupy:

• figury geometryczne – prostokąty, kwadraty, trójkąty, spirale, łuki, trapezy, o maksymalnej wielkości 1700m x 50m.;
• linie – proste linie, o różnych długościach dochodzących do kilkunastu km;
• figuras – rysunki ludzi i zwierząt (legwan, pies, jaszczurki, pająki, małpy, ryby, 18 wizerunków ptaków, orki).

Ze względu na niewielką ilość regularnych opadów, konieczne było sztuczne nawadnianie gruntów poprzez budowę pojemnych rezerwuarów na wodę zwanych kochas – niektóre używane do czasów obecnych. Budowano także systemy irygacyjne składające się z krótkich kanałów – tak zwanych acequias, które po powierzchni ziemi dostarczały wodę bezpośrednio na pola uprawne, oraz podziemnych akweduktów, zwanych puquios, którymi woda transportowana była na znaczne odległości. Ściany tych podziemnych akweduktów wzmacniani blokami kamiennymi, a stropy sporządzali z pni algarrobo. Średnica kanałów pozwalała poruszać się w nich dorosłemu mężczyźnie w pozycji wyprostowanej. Kopane w różnych odległościach otwory pozwalały na wentylacje kanałów oraz umożliwiają ich czyszczenie lub naprawę.

Ludność
Sfera polityczna Nazca składała się z wielu suwerennych podmiotów o charakterze wodzostw, które łączyła jedynie wspólna religia, stylistyka przedstawień ikonograficznych i system symboliczny. Ludność kultury Nazca zamieszkiwała niewielkie osady wiejskie zlokalizowane w dolinach rzecznych.Szacuje się, że zaludnienie nie było zbyt gęste, a ludność nie była politycznie odpowiednio zorganizowana.
O wierzeniach tej kultury dowiadujemy się głównie z malowideł na ceramice i motywów zachowanych na tkaninach.
Do ozdoby stosowano złoto, w formie wytłaczanych lub wycinanych w proste wzory ozdób, głównie głowy – innych metali nie znaleziono. W niewielu stanowiskach archeologicznych znaleziono miedź. Wyroby złote są prymitywne i wykonane w słabej jakości.
Głównym bóstwem była postać o wyglądzie ptako-kota.
Ważna rolę – szczególnie w obrzędach religijnych – odgrywała muzyka.
Jednym z wielu czynników determinujących codzienne życie ludności kultury Nazca były liczne klęski żywiołowe: długotrwałe susze, trzęsienia ziemi i niszczące lawiny błotne, określane mianem huayco.

Wojsko
Wojownicy przyczepiali sobie do pasa i ud obcięte ludzkie głowy – najprawdopodobniej zabitych na polu walki rywali.
Uzbrojenie stanowiły oszczepy wyrzucane z miotaczy oraz noże o ostrzu półkolistym, wykorzystywane do obcinania głów.

Rolnictwo
Głównym źródłem utrzymania mieszkańców było rolnictwo, wykorzystujące rozwinięte systemy irygacyjne. W dolinach rzek przecinających te surowe tereny uprawiano kilkanaście gatunków roślin.
Uprawiano trzy grupy roślin: pierwsza do spożycia, druga przemysłowa (np. bawełna), a trzecią kategorię stanowiła uprawa roślin halucynogennych i używek, wśród których dominowały zwłaszcza plantacje krzewów koki.
Aluwialne gleby umożliwiały uprawę takich roślin jak: kukurydza, orzeszki ziemne, dynia, maniok, bataty, ziemniaki, jiquima, komosa ryżowa, różne odmiany fasoli (zwyczajnej, lima, kanawallia, bób), papryczki aji, wodorosty morskie, a także owoce: pacae, lucumy, awokado i guawy.
Papryka aji wykorzystywano zarówno jako potrawa, jak i środek konserwujący.
Hodowano tu też lamy i świnki morskie, a dietę uzupełniały produkty pochodzenia morskiego: ryby i mięczaki. Do połowów stosowano sieci.
Z fermentacji ziaren kukurydzy uzyskiwano napój alkoholowy zwany chicha lub aqha.

Ceramika
Ceramikę kultury Nazca dzieli się na dwie podstawowe grupy: kunsztowną ceramikę o przeznaczeniu rytualnym oraz proste naczynia użytkowe, na ogół pozbawione jakichkolwiek zdobień.
Z uwagi na widoczne zmiany form naczyń oraz kolorystyki przedstawień ikonograficznych, wydziela się dziewięć faz stylistyczno-rozwojowych ceramiki, określanych mianem od Nazca 1 do Nazca 9.
W ceramice z uwagi na styl i mode­lowanie wyodrębniono dwie główne kul­tury (Nazca A i Nazca B), przejściową grupę (Nazca X) oraz ostatnią fazę kultury (Nazca Y), wykazującą już elementy kultury Tiahuanaco nadbrzeżnej.
Ludności Nazca nie było znane koło garncarskie, a produkcja naczyń w dużej mierze opierała się na zastosowaniu specjalnych form. Stosunkowo liczna była również grupa wyrobów modelowanych ręcznie, którym częstokroć nadawano kształty zoo- lub antropomorficzne.
Ceramika cienkościenna, delikatna, bardzo wytrzymała, której cechą charakterystyczną było wielobarwne malowanie na­czyń – wykazano około 11 kolorów (oraz ich kombinacje), głównie pastelowe, używanych do malowania naczyń – nie malowane naczynia prawie nie występują.
Wykazano następujące kolory: czerwień (winna, krwawa, cynobrowa), dwa odcienie żółtego, brąz, szary, róż, fiolet, ochra, kolor kości. Brak jest niebieskiego i zielonego. Rysunki często obwiedzione są czarnym konturem,
Wzory obejmują motywy geome­tryczne oraz zoomorficzne, fitomorficzne i antropomorficzne. Ceramika grupy kultury Nazca A obejmuje naczynia w formie misek, butli, garnuszków oraz naczynia z podwójnymi szyjkami, modelowane na wzór dzwonów z zaokrąglonym dnem.
Na naczyniach przedstawiano najczęściej pojedyncze zwierzęta, rośliny lub istoty nadnaturalne, ale zdarzają się też rozbudowane i wyjątkowo skomplikowane sceny mityczne ukazujące wiele postaci biorących udział w jakiegoś rodzaju akcji. Stosunkowo często spotykane są również motywy kiełkujących roślin, wyrastających bezpośrednio z ust głowy-trofeum.
Wzornictwo mniej realistyczne niż na przykład w kulturze Mochica.
Ozdabiano je wzorami naturalistycznymi i przedstawiającymi przeważnie rośliny i owoce (fasola, kukurydza, czerwona i żółta papryka), ryby, ptaki (kolibry, jaskółki), kocie demony, stonogi, ludzie (wojownicy, rybacy, tancerze, muzycy), rzędy głów ludzkich oraz podobne motywy oparte na elementach geometrycznych. Częste są sceny lubieżne, przedstawiające intymne części ciała. Malowidła przedstawiają postacie i sceny z życia codzien­nego i mitologię jak również obcięte, krwawiące ludzkie głowy (niemal wszystkie to głowy męskie). Wiele ceramiki miało kształt ludzkiej głowy.
Artyści Nazca byli mniej zainteresowani portretowaniem swoich rodaków, ale  przedstawiano rybaków, wojowników i muzykantów. Szczególnie zachwycające jest rzad­kie w Nazca wyobrażenie jednoosobowej orkiestry: siedząca postać ma przy ustach ceramiczną fletnię Pana, przy uchu glinianą trąbkę i potrząsa trzymaną w tej samej ręce grzechotką z tykwy, podczas gdy na kolanie spoczywa ceramiczny bębenek.
Na kilku naczyniach Nazca zilu­strowano także kłopoty rolników, przedstawiając my­szy objadające kolby kukurydzy, które spadły z łodyg.
Widnieją także rybacy pływający na nadmuchanych skórach, wiosłujący rękoma.
Charakterystyczne są naczynia z dwoma dziobkami połączonych mostkiem.
Ceramika grupy kulturowej Nazca B ograniczą się wyłącznie do naczyń modelowanych, które malowano kolo­rami od trzech do ośmiu na białym lub czerwonym tle, z wzorami przed­stawiającymi szeregi figur, rzędy głów, demony i inne podobne motywy. Ceramika grupy kulturowej Nazca X jest typowym przejściem pomiędzy kulturami Nazca A i B.
Ceramika ceremonialna pełniła funkcję nośnika treści symbolicznych. Licznie pojawiają się wizerunki mitycznych stworzeń w zoomorficznych kształtach, przedstawienia kapłanów w złotych maskach, motywy wypreparowanych głów-trofeów oraz półokrągłych noży ceremonialnych, tak zwanych tumi.
Wypał naczyń następował w wykopanych w ziemi jamach lub prostych piecach z suszonych na słońcu cegieł Adobe. Technologia wypału doprowadzona została do perfekcji.

Tykwy dekorowano techniką wypalania.
Barwniki uzyskiwano z roślin (indygowca barwierskiego, krzewu akacji, peruwiańskiego drzewa pieprzowego) i minerałów (hamatyt i cenober dla uzyskania czerwieni, azuryt dla uzyskania niebieskiego, getyt dla uzyskania brązu, limonit dla uzyskania żółci oraz malachit dla uzyskania zieleni). 

Rzeźba
Zdobienia w motywach prezentujących ptaki i zwierzęta morskie (orki ukazywane z ludzka głową i z ofiarnym nożem).
Niewyjaśniona tajemnica kultury są geoglify, czyli rysunki o wielkich rozmiarach (od kilku do 300 metrów) wykonane na kamiennej pustyni, które zobaczyć można dopiero z platform widokowych lub z lotu ptaka. Przedstawiają wizerunki zwierząt i figur geometrycznych (koliber, małpa, pająk, jaszczurka, orka, kondor, papuga, kwiat, kaktus, spirale, zygzaki, linie proste). Wzór wykonywano usuwając z ziemi warstwę kamieni na głębokość 30 cm i szerokość 50-70 cm. Nie obawiano się zasypania rowków, gdyż pustynia Nazca jest kamienista.
Powierzchnia rysunków zajmuje kilkaset kilometrów kwadratowych. W ich zachowaniu pomógł pustynny klimat. Ciemne kamienie pokrywające pustynię pochłaniają wielkie ilości ciepła, wytwarzają grubą warstwę gorącego powietrza konserwującą rysunki.
Najwybitniejsza badacza geoglifów – Niemka Maria Reiche – twierdziła że rysunki stanowią kalendarz, obserwatorium astronomiczne i miejsce kultu bogów. odkryła ona, że rysunki nie były wykonane w jednej epoce, ale nowe linie powstawały w miejsce starych, które niszczono i tworzono nowe. Zauważyła również zależność między liniami a przesileniami (letnim i zimowym).
Jedna z teorii podaje, że były to drogi procesyjne, na których odbywały się rytuały religijne z pielgrzymami. Wytyczone przez linie wielkie place służyły jako miejsce ceremonii i składania ofiar.

Tkactwo
Tkaniny wykonane są z bawełny lub wełny zwierząt gór­skich. Może to wskazywać na kontaktach i praktykowanej wymianie handlowej między wybrze­żem a wyżyną.
Na uwagę zasługuje bogaty wybór kolorów, co świadczy z zdolnościach w farbowaniu.
Technika tkania obejmowała haft tkacki. Wzory są często obramowane czarnym kolorem i trudne do zidentyfikowania. Typowymi wzorami są figury zoomorficzne i stwory antropomorficzne oraz szereg wzorów geometrycznych.
Na znalezionych malowanych tka­nin  prezentowane były ptaki plądrujące ogród i uciekające z kukurydzą, dynią, pepino, papryką chili i innymi owocami. 

Obrzędy pogrzebowe
Cmentarze znajdowano w suchych piaskach, na krańcach dolin. Groby prostokątne, lokowano na głębokości od 50 cm do 4 m. Nie­które z tych grobów posiadają okrągłe korytarze i kwadratowe pomie­szczenia, a inne kwadratowe korytarze i okrągłe pomieszczenia – przypominające kształtem butelkę.
Grobowce arystokracji były znacznie bogatsze od zwykłych. Ich ściany z cegły adobe były zdobione a stropy podtrzymywało drewno algarrobo.
Zwło­ki chowano w pozycji kucznej, owijano tkaninami i zwracano twarzą do południe. Mumie są barwnie ubrane w paradne szaty, ozdobione złotem i srebrem. U stóp ustawiano naczynia z napojami i pożywieniem (nasiona zbóż, komosa), prymitywne złote przedmioty, broń (miotacze oszczepów, półkoliste noże), a także obcięte głowy wrogów. U niektórych mumii czaszki wykazują podłużne zdeformowanie.
W grobowcach znajdywano specjalnie spreparowane ludzkie głowy-trofea tsantsa – obrzęd najprawdopodobniej zapożyczony od plemion znad Amazonki.
Głowę taką należało w odpowiedni sposób spreparować:przez wybity w czole mały otwór usuwano miękkie części mózgu i tkanki mięśniowe, a w ich miejsce wpychano materiał. Następnie wyłupywano oczy a puste oczodoły wypełniani bawełną.Powieki przyszywano do twarzy. Rolkami płótna zatykano dziurki w nosie, a usta zszywano sznurkiem lub spinano kolcami kaktusa. Na zakończenie twarz obciętej głowy malowano na zielono lub czerwono. Tak spreparowaną głowę nawlekano na sznurek i przymocowywano do deseczki.

Bóstwa
Bóstwa przedstawiano na malowidłach lub ceramice jako postacie ludzi, ptaków (głównie sokół), ryb mieczników lub orek. Niezmien­nie towarzyszyły im głowy-trofea, a często także pół­okrągłe noże używane do ścinania głów.
By wyrazić hołd orkom arystokraci nosili na głowie czapki w kształcie ogona orki.
Ludność kultury Nazca wierzyła w istnienie nadnaturalnych sił, warunkujących dostępność zasobów naturalnych i bezpośrednio wpływających na ludzkie życie.
Nieodłącznym elementem szeroko rozumianej sfery wierzeń ludności kultury Nazca były także wypreparowane ludzkie głowy. Sformułowanym przez Maksa Uhle-go pojęciem „głowy-trofeum” określone mogą być czaszki z otworem wykonanym w kości czołowej oraz widocznym poszerzeniem otworu wielkiego – łączącego jamę czaszki z kanałem kręgowym. Otwory umożliwiały usunięcie tkanek miękkich oraz zamocowanie sznura umożliwiającego przenoszenie. Uwagę zwraca zwłaszcza staranność wypreparowania oraz duża ilość skomplikowanych zabiegów tanatopraksji, które pozwoliły na zachowanie życiowego wyglądu ofiar. Naukowcy uważają, że głowy-trofea pełniły funkcje amuletów – liczne przedstawienia ikonograficzne sugerują, iż były one noszone przez szamanów w trakcie odprawiania religijnych obrzędów.
Spotykany jest kult głów – obcięte głowy widnieją na ceramice i tkaninach.
Niedobór wody skutkował rozwojem akwatycznych kultów rzek oraz źródeł.
Z decyzjami bogów i kaprysami sił wyższych utożsamiano pomyślność zbiorów.
Bogate wyposażenie grobów szamanów dowodzi, że stanowili oni najbogatszą i najbardziej uprzywilejowaną grupę zhierarchizowanego społeczeństwa.

Główne ośrodki
Sanktuarium Cahuachi (być może centrum pielgrzymkowe) – powstawało w latach  około 200 – 100 lat p.n.e. do 400 roku n.e., obejmowało obszar 24 km2. Położone w dolinie nad brzegiem rzeki Rio Grande de Nazca, na terenie hacjendy Cahuaci, od której ją nazwano. Kompleks tworzyły platformy, piramidy i dziedzińce, podzielony był na 6 dzielnic. Nie odnaleziono części rezydencjalno-mieszkalnej, ale odkryto budynki administracyjne i religijne. Kilkustopniowa piramida miała 22 m wysokości. Odnaleziono tam liczne naczynia ceramiczne, zdobione tkaniny, głowy-trofea oraz ceramiczne antary – fletnie Pana. Cahuachi miało w rzeczywistości niewielką liczbę stałych mieszkańców. Prawdopodobnie pełniło ono funkcję centrum pielgrzymkowego, a wypełniającego się wiernymi tylko okresowo, w czasie corocznych uroczystości. Szacuje się, że było zamieszkałe przez kilka tysięcy osób.
Na skraju Cahuachi znajduje się miejsce, zwane przez Peruwiańczyków Estaqueria – znajduje się tam kilkaset wysuszonych pni drzewa algarrobo, a w centralnej części kompleksu drewnianych kolumn znajduje się kwadrat utworzony z 20 rzędów po 20 kolumn – nie znane jest znaczenie kompleksu. 
W dolinie Acari – ruiny osady Acari zespół miejski otoczony kamiennym murem (o wymiaracjh 1000m x 500m), ruiny twierdz Chovovento, Amato i Huarato.
Dolina Pisco – kompleks wielu domów skupionych wokół pięciu dużych placów.
Dolina Ica – osady Cordero Alto i Cerro Salado – budownictwo z cegły adobe.
Inne centra: Pueble Viejo, Los Molinos, Huayari
Pampa de Nazca – gigantycznej wielkości rysunki, linie, kształty geometryczne, odkryte przez Paula Kosoka – badającego te tereny z samolotu.

TIAHUANACO (TIWANAKU)
Okres
Od II – III wieku do 600 roku lub IX wieku n.e.
Uczeni i badacze od lat spierają się co do powstania miasta Tiahuanaco i całej kultury. Najśmielsze teorie wskazuja, że miasto ma już 250 000 lat lub  że założył je biblijny Adam.
Arthur Posnansky wskazał, że kultura Tiahuanaco rozwinęła się między 1500 a 1400 r.p.n.e. i zniknęła w latach pomiędzy 1100 i 1200 naszej ery. Wiek Tiahuanaco Posnansky oszacował na 12 000 lat, wskazując że było ono zamieszkane przez przodków Indian – lud Ajmara, po którym pojawiła się późniejsza cywilizacja Inków.
Badania metodą C14 wykazały że osada powstała w III w.p.n.e. (237 r.p.n.e.), a opuszczone zostało w II połowie XI wieku.
Z uwagi na okres kultura Tiahuanaco dzieli się na wczesną i klasyczną.
Inni badacze wyróżnili pięć epok: Czwarta epoka od VII wieku.
Po upadku państwa Tiahuanaco władzę na tych terenach objęli Indianie Colla.
Kiedy do miasta wkroczyli Hiszpanie jego właścicielem został Juan de Vargas.

Obszar
Południowa Wyżyna Peru, a w kolejnych okresach rozprzestrzeniona na Boliwię, północne Chile, okolice Ekwadoru i Argentyny. 
Tiahuanaco Nadbrzeżna – obejmująca cały obszar Peru;
Tiahuanaco Wyżynna – obszar Południowej Wyżyny.
W okresie największego rozkwitu terytorium rozciągało się od 14 do 23 stopnia szerokości południowej i od 64 do 71 stopnia długości zachodniej – obejmując 275236 km2.

Budownictwo
Budynki cechuje masywność, platformowy kształt budowy oraz do­skonała obróbka kamienia – większość budowli wykonano z andezytu i szarego trachitu. Bloki skalne o wadze do 100 ton starannie obrabiane (najcięższy waży 131 ton), ciosane, gładzone, ozdabiane płaskorzeźbami i specjalnymi czopami.
Konstrukcje są kamienno-ziemne lub zbudowane z ba­zaltu i piaskowca, a najbliższe znane źródło piaskowca oddalone jest od ruin o 5 km (waga niektórych bloków wynosi 100 ton). Kamienie ze skał warstwowych zmuszały do obróbki prostokątnej, natomiast bloki lawy umożliwiały obróbkę wszechstronną. 
Budownictwo sakralne składające się z platform, dziedzińców i piramid jest bogato zdobione reliefami i rzeźbami.
Brama Słońca (Inti Punku) wykuta jest z jednego kawałka andezytu, ważącego 100 cetranów (1 cetnar około 50,8 kg). Wysoka na 3m a szeroka na 3,75m.
Współcześni boliwijczycy dokonali rozbiórki większej częśći zabytkowych murów i posągów. Tony wysokogatunkowego kamienia rozbijano kilofami i wysadzano dynamitem by zdobyć materiał do budowy domów. Również budowniczowie lini kolejowej wykorzystywali tutejsze kamienie do budowy mostów i nasypów.
Procesowi rozbiórki miasta, który trwał od czasów przedkolonialnych, przeciwstawił się dopiero Arthur Posnansky – boliwijski inżynier okrętowy. Zabrał wiele zabytków do stolicy La Paz i w dzielnicy Miraflores utworzył w roku 1903 muzeum. 

Ludność

Handel
Rozwinięta wymiana handlowa. Sprowadzano obsydian, i rudy, które poddawano dalszej obróbce

Wojsko

Rolnictwo
Produkcja rolna pozwalała wyżywić nie tylko rodzine rolnika ale także dwie inne rodziny nieuprawiające ziemię. Nadwyżki produkcyjne przechodziły na stany wyższe, kapłani, rzemieślnicy, kupcy, wojownicy oraz budowniczowie tego kompleksu.
Uprawiano: oca, ziemniaki.
Potrafili konserwować ziemniaki metodą suszenia.

Ceramika
Wielobarwna, wzory z postaciami o cechach ptaków i kotów oraz figurami geometrycznymi (głównie trójkąty).
Puchary o rozszerzającej się gardzieli.
Stosowane kolory to głównie: czerwień, żółć, czerń.

Metalurgia
Rozwinięta obróbka złota, srebra i miedzi, którą wytapiano w temperaturze 1083 st.C.
Stosowanie brązu – stop miedzi i cyny. Badania wyzazały, że właśnie w tym okresie zaczęto stosować dwa odmienne stopy brązu. Pierwszy z mniejszą domieszką cynku do miedzi, służący do wyrobu narzedzi, a drugi z większą ilościa cynku był stosowany do wyrobu biżuteri.

Rzeźba
Rzeźba w ka­miennych posągach, na płaskorzeźbach, na blokach, bramach i płytach oraz rzeźby kamiennych głów mają zakończenia listwowe służące do osa­dzania rzeźb w murze.
Wzory z postaciami o cechach ptaków (orły) i kotów, jak rónież wizerunki Boga z Bramy Słońca i towarzyszące mu postacie.

Tkactwo
Tkaniny z owych okresów nie zachowały się. Wzory tkanin są jednak przedstawione na płaskorzeźbach w kamieniu.
Na tkaninach postacie o cechach ptaków (orłów) i kotów.
Najczęściej wykonywano tkaniny podobne do gobelinów oraz poncha, z ciemnymi pręgami.

Obrzędy pogrzebowe

Główne ośrodki
Ruiny Tiahuanaco – położone około 21 km na południe od jeziora Titicaca na wysokości 3880 m.n.p.m. Leżą na obszarze długości około 1000 m i szerokości około 450 m. Ruiny obejmują cztery główne jednostki: Acapana, Calasasaya, Palacio i Puma Puncu.
Kompleks stanowił główny ośrodek religijny i ceremonialny związany z postacią Bóstwa z Berłem – wizerunek tej postaci znajduje się na Bramie Słońca. Postać uważana także za Vira Quchana (Wiracocha) – głównego stwórcę świata.
Budowle sakralne kompleksu w kształcie prostokątów wpuszczonych w ziemię z gmachami rezydencjalno-mieszkalnymi.
Do naszych czasów zabytki przetrwały w bardzo złej formie. Czas, deszcze i ludzka ręka przyczyniły się uszkodzeń murów i posągów. Gdy niemiecki archeolog Max Uhle prowadził tu badania, stwierdził że armia boliwijska wykorzystwała posągi jako cele do ćwiczeń strzeleckich.

Acapana – zbudowana na naturalnym wzniesieniu ziemnym, sztucznie uformowanym w kształcie piramidy schodo­wej, niegdyś pokrytej kamieniami. Wymiary podstawy 210 m na 210 m, wysokość budowli wynosi 15 m. Na szczycie piramidy znajduje się dół, który najprawdopodobniej był zbior­nikiem wody. Znajdują się tam także szczątki fundamentów domów. Przeznaczenie budowli nie jest jasne, może była to forteca lub schronisko dla ludności.

Calasasaya – konstrukcja znajdująca się na północny zachód od Acapana. Składa się ona obecnie ze słupów o przekroju kwadratowym z obrabianego kamienia, otaczających prostokątną przestrzeń o wymiarach 135 na 130 m, która najprawdopodobniej była dziedzińcem fortecy. W środku zachodniej części muru znajduje się sześć masywnych stopni, prowadzących do obniżonego placu o wymiarach 60 na 64 m.
W tym kompleksie znajduje się także szereg rzeźbionych posągów oraz najbardziej rozpoznawalny obiekt Tiahuanaco jakim jest Brama Słońca.
Brama Słońca zbudowana z jednego bloku andezytu o wymiarach około 3 na 3,8 m i wadze około 9 -12 ton. Na górnej części frontonu znajduje się płaskorzeźba przedstawiająca dużą schematyzowaną postać ludzką, po obu jej stronach po trzy rzędy małych figur z profilu, poniżej rząd tarcz słonecznych i linii łamanych, zakończonych motywem głowy kondora. Głowa środkowej postaci otoczona jest promieniami za­kończonymi motywem w kształcie głowy pumy; na piersi ma ozdobę przedstawiającą zwierzę z ciałem podobnym do ryby, a w ręku trzyma laskę ceremonialną, której zakończenie jest w kształcie głów kondorów. Uwa­ża się, że postać centralna przedstawia wizerunek boga Viracocha.

Palacio – budowla otoczona niegdyś podwójnym mu­rem, zajmuje obszar 60 na 65 m.

Puma Puncu – oddalona od głównych ruin, składa się z szeregu dużych bloków lawy i piaskowca, tworzących platformę z rzędem niskich siedzeń wzdłuż strony wschodniej. Z pozostałych ruin na uwagę zasługują jeszcze resztki na wpół podziemnej konstrukcji o wymiarach 21 na 22 m, naprzeciw której znajdują się różnorodne, o kwadratowym przekroju słupy oraz mniejsze kamienie.

WARI
Okres
Wczesny Horyzont w zakresie lat 600 – 1000

Obszar
Na południe od Cuzco, na północ od jeziora Titicaca

Budownictwo

 Ludność
Dobra organizacja władzy i społeczeństwa mimo braku silnej władzy centralnej, kontrolującej przemieszczanie się poszczególnych plemion. Duża migracja ludności. Znaczny wpływ na późniejszą kulturę państwa Inków.
Opuszczenie terenów przez plemienia Wari nie są wyjaśnione – przypuszcza się, że było to konsekwencją upadku władzy najwyższej państwa, najazdu wrogich plemion lub klęski żywiołowej.

Wojsko

Rolnictwo

Ceramika

Rzeźba

Tkactwo

Obrzędy pogrzebowe

Główne ośrodki
Piqillaqta – ośrodek administracyjny
Wari – główny ośrodek administracyjny

TIAHUANACO WCZESNA
Obszar
Ruiny Tiahuanaco i wyspa Titicaca

Budownictwo

Ludność

Wojsko

Rolnictwo

Ceramika
Znalezione fragmenty ceramiki ją proste w wykonaniu, modelowaniu i zdobieniu. Wątki zdobnicze mają charakter linii zygzakowatej i przedstawiają figury zoomorficzne, podobne do pumy i kondorów.

Rzeźba

Tkactwo

Obrzędy pogrzebowe

Główne ośrodki

CHIRIPA
Obszar
Południowy brzeg jeziora Titicaca

Budownictwo
Odnaleziona osada składała się z kilkunastu (13 lub 14) domów na planie prostokąta, ustawionych dokoła okrągłego placu, z drzwiami prowadzącymi na plac. Mury domów były podwójne, zbudowane z kamienia i cegły adobe. Jedyny przypadek domów o podwójnych murach na obszarze środkowo-andyjskim.

Ludność

Wojsko

Rolnictwo

Ceramika
Wzory na fragmentach ceramiki są nacinane lub malowane i wykazują motywy geometryczne. Niektóre fragmenty są ozdobione płaskorzeźbą przedstawiającą ludzkie twarze oraz pumę. Razem z garnkami znaleziono malowane gliniane cegły oraz ozdobione, długie, wewnątrz na czarno spa­lone rurki, które mogły służyć za dmuchawki do ognia.

Rzeźba

Tkactwo

Obrzędy pogrzebowe
Zmarłych chowano w pozycji kucznej. W grobowcach odnaleziono cienkie paski złota i paciorki z muszli.

Główne ośrodki
Wioska Chiripa

PUCARA
Okres
Po upadku Tiahuanaco

Obszar
Na północ od jeziora Titicaca, obszar dzisiejszego departamentu Puno

Budownictwo
Budownictwo kamienne. Obiekty wykonane z obrabianego kamienia, jednakże bez wiązań spotykanych w okresie Tiahuanaco. Sposób ułożenia kamienia inny niż w Tiahuanaco. 

Ludność

Wojsko

Rolnictwo

Ceramika
Wzory zdobnicze w formie płaskorzeźby lub malunku opierają się na elementach geometrycznych oraz na motywie pumy. Niektóre kolory oddzielane są od siebie nacinanymi liniami. Obok ceramiki znaleziono również zdobione rurki gliniane.

Rzeźba
Tylko na kamiennych kolumnach i posągach – wykazują wpływ Tiahuanaco (np. strumienie łez na rzeźbionych twarzach)

Tkactwo

Obrzędy pogrzebowe

Główne ośrodki
Ruiny Pucara

TIAHUANACO KLASYCZNA
Obszar
Obszar Wschodnich Kordylierów Boliwii, północnego Chile i dalszego południo­wego wybrzeża Peru.

Budownictwo
Budowle wykonane z precyzyjnie i dokładnie obrabianych kamieni, odpowiednio ciosanych, formowanych i zakotwiczonych

Ludność
Z metali w użyciu były złoto, srebro, miedź i brąz, poza tym znaleziono liczne przedmioty z kamienia i kości.

Wojsko

Rolnictwo

Ceramika
Proste wzory z zastosowaniem elementów geometrycznych.
Dominuje wzór wielobarwny, z kolorowymi figurami konturowanymi czarnym lub białym kolorem. Stosowany motyw pumy, kondora lub figur antropomorficznych.

Rzeźba
Rzeźba w kamieniu o skomplikowanych wzorach konwencjo­nalnych

Tkactwo

Obrzędy pogrzebowe

Główne ośrodki

COLLA
Okres
250 lat, od końca XII wieku do roku 1438, kiedy to Inkowie opanowali ten region Andów
Obszar
Południowe Peru, północna część Chile i część Boliwii – od miasta Arequipa do miasta Cochabamba.

Państwo utworzyły zjednoczone ludy andyjskie mówiące językiem ajmara. Państwem władał król, którego tytuł brzmiał zapana. 

Budownictwo
Lud ten nie pozostawił po sobie miast, ale charakterystyczną budowlą tego okresu są grobowce typu chullupa – wieże zbudowane z dobrze ociosanych bloków trachitu lub bazaltu lub z cegły adobe. Najwyższe znajduja się w okolicy Sora-sora i mają 6 m szerokości, 5 m długości i 3,5 m. wysokości. Wznoszono je na planie prostokąta lub koła. Przykryte fałszywym sklepieniem – duże podobieństwo do budowli Majów.
Najwięcej chullupas zachowało sie na północnym brzegu jeziora Titicaca (w rejonie Quellenta) oraz na jedynej wyspie jeziora Umayo (niedaleko Hatun Colla, na półwyspie Sillustani).
Na Sillustani największy grobowiec to La Gran Chulpa del Lagerto – WIelka Wieża Jaszczurki, gdzie pochowano najwyższych dostojników państwa.
W roku 1971 odkryto przy tej wieży, na głebokości metra, skarb złożony ze złotych przedmiotów m.in.: napierśników w kształcie ludzkich twarzy, dzwonków, pucharów ofiarnych i naszyjników.
Inną budowlą odkrytą na północno-wschodnije części półwyspu Sillustani jest tzw. Krąg Słoneczny – kamienny taras, na którym ustawiono kamienne ciosy różnej wysokości. Po wschodniej stronie jest otwór, przez który po trzech stopniach można wejść na kolejną platformę. Są tu dwie kamienne kolumny, do których najprawdopodobniej przywiązywano ofiarne lamy oraz rowek w kamiennej podłodze, przez który spływała krew.

Obrzędy pogrzebowe
Jeśli zmarły był arystokratą, w czasie pogrzebu towarzyszyła mu większość miejscowej ludności. Potem palono 10 lub 20 lam, zależnie od rangi zmarłwgo, następnie zabijano także kobiety, dzieci i sługi, których wysyłano w zaświaty aby mu towarzyszyły. Inne osoby zamurowywano żywcem w grobowcu.

Główne ośrodki
Hatun Colla – stolica

______________________________________________________________________

KULTURY ŚREDNIEGO OKRESU ARCHEOLOGICZNEGO
______________________________________________________________________

TIAHUANACO NADBRZEŻNA
Na obszarze wybrzeża kultura Tiahuanaco nadbrzeżna rozdzielono na dwie grupy:
– Tiahuanaco nadbrzeżna A, zwane epigonalną;
– Tiahuanaco nadbrzeżna B, zwane czarno-biało-czerwoną geometryczną.

Obszar
Wszystkie kultury nadbrzeż­ne występujące na obszarze środkowo-andyjskim, wykazujące wpływ względnie podobieństwo z kulturą wyżynną Tiahuanaco.
Doliny Lurin, Viru, Moche, Chicama, Rimac, Chancay, Chincha, Canete, Nazca.
Miasta Ancon, Supe.
Ruiny Chanczan, Pachacamac.

Budownictwo
Mury kamienne. Odkryto świątynię z nieociosanego kamienia, na której gruzach wybudowano następnie budowle o charakterze piramidy schodowej.

Ludność
Metalowe przedmioty przeważnie wykonane ze srebra i miedzi, rzadziej ze złota. Zamiast naczyń używano często wydrążonej dyni zdobionej nacinanymi lub wypalanymi wzorami.

Wojsko

Rolnictwo

Ceramika
Ceramika wielobarwna, dobrze wykończona i polerowana. Czarne i białe wzory na czerwonym tle o wzorach z liniami łamanymi, zakrzywionymi, falistymi oraz motywami pumy i kondora.
Ceramika z grupy B odznacza się geometrycznymi wzorami, malowanymi w czarnym, białym i czerwonym kolorze.

Rzeźba

Tkactwo
Technika tkania jest wieloraka ale rozwinięta. Używano bogatej gamy kolorów, głównie biały, szary, niebieski, czerwony, brązowy, pomarańczowy i żółty. Wzór tkanin często podobny do  wyżynnej rzeźby w kamieniu, ale pojawia się także środkowa postać z rzeźby frontowej Bramy Słońca wraz z figurami bocznymi oraz małymi tarczami słonecznymi. Ponadto występują motywy kocich i ptasich stworów oraz postaci i głów ludzkich.

Obrzędy pogrzebowe
Odnaleziono charakterystyczne „wiązki” mumii z sztucznymi głowami z metalu, gliny, drzewa lub płótna. Znajdowały się one w stożkowatych lub cylindrycznych po­mieszczeniach, wyłożonych cegłą adobe lub kamieniami i pokrytych ma­tami, trzciną, drzewem lub kamieniami. Ponadto odnaleziono duże urny, które mogły służyć celom pogrzebowym.
Zmarłych grzebano pod dużymi naczyniami glinianymi, będącymi naj­prawdopodobniej zbiornikami na chicha. Otwór tych naczyń często roz­szerzano przez rozbicie szyjki, aby można je było nałożyć na zmarłego. Inne zwłoki pokrywano skorupami grubych naczyń, najprawdopodobniej celem zmniejszenia nacisku piasku użytego do wypełnienia grobu. Poza zwłokami pochowanymi pod naczyniami znaleziono również szczątki zmarłych pochowanych w pozycji kucznej i na wznak, owinięte tkanina­mi, skórami zwierzęcymi, matami i liśćmi.
W grobowcach znaleziono tkaniny będące częściami ubioru oraz szat kultowych. 

Główne ośrodki
Pachacamac i Chanchan

WILKAWAIN – TIAHUANACO
Obszar
Północna wyżyna

Budownictwo
Domy jednopiętrowe, natomiast świątynie trzypiętrowych, z wystającymi gzymsa­mi i rzeźbami przedstawiającymi osadzone w murze głowy pumy.
Warstwowy sposób budowaniu murów z nie obrobionego kamienia.

Ludność

Wojsko

Rolnictwo

Ceramika
Ceramika tego okresu reprezentuje szereg stylów i obejmuje między innymi miski, puchary z prostymi ściankami, talerze, naczynia z podwójnymi szyjkami, naczynia modelowane w kształcie małp itp.

Rzeźba

Tkactwo

Obrzędy pogrzebowe
Groby wykładane kamieniami

Główne ośrodki
Ruiny Wilkawain, w pobliżu miasta Huaraz

MARANON lub CAJAMARCA
Obszar
Północna Wyżyna, środkowy Maranon, Cajamarca

Budownictwo

Ludność
Ostatnim władcą tego państwa, który przegrał walkę z wojskami Inków – był Cusmanco. Zaatakowała go w roku 1461 armia Pachacutiego dowodzona przez Capaca Yupanqui.

Wojsko

Rolnictwo

Ceramika
Malowanie we­wnętrznej płaszczyzny płytkich misek i talerzy z trzema nóżkami. Ornamentyka w kolorach czerwonym, brązowym i żółto-brązowym opiera się na elementach geometrycznych i motywach stworów podobnych do smoka. 

Rzeźba

Tkactwo

Obrzędy pogrzebowe

Główne ośrodki
Marca Huamachuco – znajdowało się na płaskim wzgórzu. Obszar  około 900 x 600 m. otoczone grubym, podwójnym murem obronnym. Obszar obejmował fortecę, plac, zespół prostokątnych kamiennych wież, wiele dwu lub trzypiętrowych budynków mieszkalnych. Za murami wzniesiono kilka fortów z okrągłymi, kamiennymi murami.

HUAMACHUCO ŚREDNIA
Obszar
Północna wyżyna, okolice Huamachuco i Cajabamba

Budownictwo
Budownictwo kamienne, obejmujące masywne mury kamienne, sięgające do wysokości trzech pięter

Ludność

Wojsko

Rolnictwo

Ceramika

Rzeźba
Rzeźba w kamieniu, przedsta­wiającą zwierzęce głowy z pióropuszami. Rzeźby  posiadają zakończe­nia służące do osadzania ich w murze. Często występują również rzeźbione w kamieniu głowy ludzkie z kolczykami i ozdobnie ułożonymi włosami oraz kamienne bloki z płaskorzeźbą o wzorach zoomorficznych i geome­trycznych.

Tkactwo

Obrzędy pogrzebowe

Główne ośrodki

TIAHUANACO SCHYŁKOWA
Obszar

Budownictwo

Ludność

Wojsko

Rolnictwo

Ceramika
Chaotyczne wzory bez jakiego­kolwiek znaczenia, niestarannie wykonane linie krzywe, łamane i faliste, bez łączenia ich w pewne figury. Z kolorów stosowano czarny, czerwony i biały.
Wpływ tego stylu wyraźnie widać na obszarach Mollo (centrum polityczno-gospodarcze znajdowało się w Iskanwaya w dolinie rzeki Llika), Allita Amaya, Pucarani, a w mniejszym stopniu w Sillustani, Pacajes oraz Kollau. Dwu lub trójkolorowa ornamentyka liniowa, bardzo żadko zdobienia zoomorficzne, przedstawiające głównie lamy. Kolory tła czarny, biały lub czerowny, a wzornictwo czarne lub czarno-białe

Rzeźba

Tkactwo

Obrzędy pogrzebowe

Główne ośrodki
Świątynia, leżącą na wschód od ruin Calasasaya. Jest to na wpół podziemna budowla z murami zbudowanymi ze słupów o kwadratowym przekroju i mniejszych kamieni.

______________________________________________________________________

KULTURY PÓŹNEGO OKRESU ARCHEOLOGICZNEGO
______________________________________________________________________

CHIMU
Słowo „chimu” początkowo nie było nazwą ludu ale oznaczało tytuł władcy.
Archeolodzy wyróżniają podział na Chimu I (materiał archeologiczny bez wpływu kultury Inka) oraz Chimu II (późniejsza, obejmuje materiały z wyraźnym wpływem kultury Inka).

Obszar
Indianie Chimu przybyli z północy, od morza na tratwach balsa.
Ostatecznie teren ich państwa obejmował północne wybrzeże, od wybrzeża Ekwadoru do doliny Nazca, okolice Cuzco (na obszarze od Supe do Tumbez). Później rozprzestrzeniła się na Środkowe Wybrzeże. Najbardziej wysuniętym na południe miastem była Paramonga.

Budownictwo
Pierwsze rzeczywiste mia­sta o znacznych rozmiarach i układzie świadczącym o rozwiniętej organi­zacji społecznej i politycznej.
Budowani przeważnie z adobe (cegła suszona na słońcu) lub z tapia (glina zmieszana z morskimi muszelkami), rzadziej z ka­mienia. Mury były malowane (na biało lub zielono) i zdobione glinianymi ornamentami, wzmacniane pniami algarrobo umieszczanymi w regularnych odstępach między adobe.
Rozbudowa istniejącej po kulturze Mochica infrastrukturze hydraulicznej. Budowano porty i przystanie, a zatosowanie śluz umożliwiało żeglugę.

Ludność
Jedna z teorii podaję, że kultura ta nastała w dolinie Moche, jako następna po państwie legendarnego władcy Naymlapa z doliny Lambayeque.
Pierwszym władcą był Tacaynamo – założyciel sanktuarium w którym obrzędy wykonywano z użyciem złotego proszku. Kolejnym władcą był jego syn Guacri-Caur, a potem Nancen-Pinco, któy podbojami powiększył obszar od doliny rzeki Passasmayo na północy do dorzecza Santy na południu.
Żoną – siostrą króla była Mama Chicama od imienia której nazywano dolinę Chicama.
Władca Minchancaman podbojami zdobył na północy okolicy Tumbez, a na południu dolinę rzeki Carabayllo. Jego armia dowodzona przez Querrutuma opanowała tereny dzisiejszej Limy. Łącznie za czasów Minchancamana opanowali zwarty pas terenu długości 1000 km. Minchancaman panował aż do przybycia Inków, którzy go pochwycili i jako jeńca wysłali do Cuzco. Gdy zmarł marionetkowym władcą terenów Chimu, które były juz pod rządami Inków, został jego syn Chumun-Cuar, a gdy on zmarł, władcą został jego syn Huaman-Chumu, a po nim, jego syn Anco-Cuyuch
Okres wielkiego przyrostu ludności – w szczytowym okresie rozwoju w stolicy mogło mieszkać 100 000 ludzi – i ekspansji terytorialnej, o czym świadczą pozostałości licznych kanałów nawadniających, przysparzających ludności nowych terenów użytkowych.
Wysoka organizacja społeczna, gospodarcza i polityczna. Poszczególnymi dolinami administrowali miejscowi arystokraci będący wasali władców lub namiestnicy przysłani ze stolicy. Z kronik wiemy że doliną Naymlapa administrowali kolejno Pongmassa, Pallesmassa, Oxa, Llempisan, Chullumpisan, Cipromarca, Pallenpisan. Ostatnim
Oddawano boską cześć Księżycowi i konstelacjom gwiezdnym, między innymi Plejadom.
Na szczycie chierarchii społecznej stał chimu – władca, wywodzący się w prostej lini od Tacaynamo – założyciela dynastii.
Arystokrację tworzyli: alaecas – władcy poszczególnych dolin oraz fixllaca – dostojni mężowie.
Największym przewinieniem była kradzież, a złodziej (wraz ze swoimi braćmi i ojcem) był zabijany nie przez kata, ale przez samego okradzionego.
Kara śmierci – przeze zrzucenie ze skały – dotyczyła także gwałciceli, tych, którzy uwiedli cudzą żonę oraz kobiet i mężczyzn którzy chodzili ścieżkami przeznaczonymi dla innej płci. Osobne bwoeim ścieżki były dla koniet, a osobne dla mężczyzn. Na śmierć skazywano także za uchylanie sie od prac publicznych, za nieposłuszeństwo wobec władcy, za pforanacje miejsc kultu. Ten, który bluźnił przezciw Księżycowi zakopywany był żywcem w ziemi, a lekarz, któremy zmarł pacjent był najpierw kamieniowany, a potem jego ciało rozrzucano sępom i kondorom. Lekarz był urzędnikiem państwowym i otrzymywał od państwa wynagrodzenie za swoją dzialalność.

Wojsko
Ekspansja rozpoczęła się około 1370 roku od podbicia wybrzeża od Sana do Santa 
Jeńców wojennych wykorzystywano jako ofiary składane bóstwom.
W roku 1461 wojska Chimu po raz pierwszy stanęli do walki z Inkami – którymi dowodził Capac Yapanqqui – przyrodni brat Inki Pachacutiego. Inkowie zaatakowali wtedy państwo Cajamarca, któe miało sojusznicze układy z Chimu.Po opanowanki Cajamarca władca Inków wysłał w te rejony kolejne oddziały dowodzone przez Tupaca Yupanqui. Ta sytuacja zapoczątkowała upadek państwa Chimu.

Rolnictwo
Nawodnienie pól, ogrodów i parków uzyskiwano usuwając piasektak aż do wilgotnych warstw. Rośliny nawadniani woda podskórną doprowadzaną do miast kanałami.

Ceramika
Zróżnicowanie kształtów i ornamentyki naczyń. Jedno­kolorowe naczynia czarne i czerwone oraz naczynia ozdabiane wtłaczaną płaskorzeźbą i odpowiednim modelowaniem lub  nacinaniem. Ornamen­tyka malowana należy do rzadkości. Różnorodne kształty naczyń ale ubogie modelowanie – figury, ptaki i zwierzęta.
Ceramikę wykonywano na przeważającym obszarze z wałeczków.
Znaczący rozwój technologii ceramicznej ale niski poziom artystyczny – „paletkowanie” i wyrób z formy. 
W „paletkowaniu” kształt naczynia uzyskiwano rozklepując glinę drewnianą lub gliniana paletką, a uderzenia tłumił otoczak trzymany wewnątrz formowanego naczynia. Paletki często były rzeźbione, przez co wzór odciskał się na powierzchni naczynia. Technika taka jest stosowana nadal w dolinach Lambayeque i Piura.
Wyrób z formy – elementy naczynia powstawały przez ugniatanie plastycznej gliny w formach częściowych, które następnie łączono. Ta technologia stosowana na wybrzeżu od Piury do Limy, w dolinach Supe i Fortaleza.
Niski poziom artystyczny związany z faktem, iż była to produkcja seryjna, do użytku codziennego. Jedynie styl garncarzy z Soniche i Cajamarka mógł uchodzić za ceremonialny, ale i tak ustępował on starym stylom Chavin, Nazca, Moche, Vinaque, Pachacamac czy Atarco.

Rzeźba
Plastyczne ozdoby o charakterze ornamentów, wytłoczonych na murach z grubej warstwy mokrej gli­ny, z motywami geometrycznymi (schodki, kratki i rzędy krzyżyków) i zoomorficznymi (ptaki, ryby, lisy).
Z metali w użyciu było złoto, srebro, miedź i brąz. Wykonywano z nich przedmioty użytkowe, jak puchary, talerze, miski oraz ozdoby. Technika wykonania wykazuje wysoki stopień zaawansowania i świadczy o dalszym rozwoju rękodzielnictwa metalowego.

Tkactwo
Tkaniny dosyć dobrze zachowane. Technika tkania i ozdabiania wykazuje postęp w stosunku do wcześniejszych.
Rozpowszechnia się wyrób kilimów, wielobarwne wzornictwo podobne do Tiahuanaco.
Wyrób także tkanin gazowych, luźno wiązanych siatek, tkanin o splocie rypsowym, kratkowanym lub pasiastym z farbowanej przędzy, tkaniny brokatowe, haftowane, materiały podwójne i potrójne, o splocie diagonalnymi atłasowym, tkaniny malowane, farbowane, z wzorami w naturalnym kolorze przędzy lub z barwionymi nićmi osnowy (barwione przed rozpoczęciem tkania) o wzorach wcerowywanych, przetykanych piórami.
Gęstość osnowy wynosiła 200 nici na cal (nawet do 250), a w Europie w tamtejszych czasach tkaniny miały gęstość 85 nici wątku na cal.
Na uwagę załugują stroje (głównie płaszcze i peleryny) z ptasich piór (żółtych, zielonych, niebieskich) sprowadzanych z puszczy Amazońskiej.Ich cechą charakterystyczna była nieprzemakalność. Mogli je nosić tylko władcy i najwyżsi dostojnicy.

Metalurgia
Rozwój technik metalurgicznych. Pojawia się metoda posrebrzania, znajdują zastosowanie  stopy miedzi z cyną (brąz) oraz stopy miedzi i arsenu o właściwościach zbliżonych do brązu.
Gdy Inkowie zdobyli tereny państwa Chimu, ze zrabowanego złota odlali posąg Mamy Ocllu – legendarnej założycielki panującej dynastii, wielki posąg boga Stwórcy – Con Ticci Viracocha oraz łańcuch umieszczony w świątyni Słońca.
Inkowie zabrali do Cuzco wielu złotników, jubilerów i mistrzów obróbki metalu.

Obrzędy pogrzebowe
Groby znaleziono wewnątrz ruin miast i na piaszczystych terenach, położonych nad oceanem. Zawierają one szczątki zmarłych pocho­wanych w pozycji kucznej i zawiniętych w tkaniny. W grobowcach bogate wypo­sażenie, obejmujące ceramikę, tkaniny i przedmioty z metalu, kości i drzewa.
Wznoszone przez władców Chimu pałace stawały się po ich śmierci mauzoleami i miejscami kultu ich zmumifikowanych ciał.
Do uśmiercania jeńców wojennych pojmanych w celach rytualnych używano tumi – noży ceremonialnych w kształcie półksiężyca.

Bóstwa
Podstawowym bóstwem Chimu był Księżyc. Twierdzili, że jeśli Księzyc wudać i w nocy i w dzień, a Słońce tylko w dzień, to Księżyc ma większą moc. Zaćmienie Słońca witane było jako zwycięstwo Księżyca, a podczas zaćmienia Księżyca nastawał czas żałoby i w całym kraju odprawiano żałobne ceremonie.Lud Chimu znaj wpływ Księżyca na Ocean, na jego przypływy i odpływy.
Dla Księżyca wznoszono świątynie zwane Si-an „Świątynie Księżyca”. W stolicy świątynia Księżyca była Huaca del Dragon – Świątynia Smoka. W świątyniach skłądano ofiary z chichy, owoców, oraz skłądanych na kolorowych bawełnianych derkach pięcioletnich dzieci – dziweczynek lub chłopców.
Czczono także gwiazdy i gwaizdozbiory – oba postacie Wenus (Jutrzenkę i Gwiazdę Wieczorną) zwaną Ni, Plejady zwane Fur.Od pojawienia się Plejad na niebie rozpoczynał się w Państwie Chimu nowy 13 miesięczny rok.
Badania glinianych budynków w Chan Chan wykazały powtarzalność motywów dekoracyjnych przedstawiających wodne zwierzęta – nutrię, małże Spondyllis, ślimaka Strombus

Główne ośrodki
Ruiny Chanchan – stolica imperium, obszar w pobliżu Trujillo, w niższej części delty rzeki Moche, zajmujący łącznie około 18 km² . Zespół pałacowy w skład którego wchodzi dziesięć wielkich jednostek architektonicznych (o powierzchniach od 18 do 8 ha), otoczonych murami (jedne pojedynczymi, inne podwójnymi, a niektóre nawet potrójnymi), między którymi znajdują się dalsze ruiny, zbiorniki, kopce platformowe, kanalizacja, cmentarze, działki ogrodowe, jednostki rezydencjalne i inne pozostałości. Do każdej jednostki prowadziło tylko jedno wejście. Wszystkie cechował wyłożony kamieniami zbiornik, ogrody, ulice, domy, cmentarze i piramidy. Jedna budowla obejmuje rozległy taras, posia­dający rząd podziemnych cel z wejściem z góry – być może było to więzienie lub zgrupowanie warsztatów. Poza tym odnaleziono również pomieszczenia ze śladami ognia i żużla pometalowego na ścianach, co może wskazywać na obecność pieców do wytopu rud metali.
Obszar stolicy podzielony był na 10 dzielnic, każda o wymiarach około 450m x 300m. Już w czasach nowożytnych dzielnicom nadano nazwy związane z osobami zaangażowanymi w ich zbadanie: Martinez Companon, Velarde, Bendelier, Tello, Rivero, Squier, Tschudi, Chaihuac oraz nie związane z osobami: Labitynt i Wielkie Chimu. Każda dzielnica otoczona murem o wysokości do 12m, wzmacnianym pniami algarrobo, umieszczanymi między cegły adobe. Każda dzielnica miała swoje bydynki mieszkalne, świątynie, gwamchy publiczne, pałace, alejki, ogrody, parki i place.
Najlepiej zachowały się dwa pałace: Pierwszy (o wymiarach 500×400) i Drugi (mniejszy, też na planie prostokąta). W Pierwszym odkryto 45 małych pomieszczeń – prawdopodobnie były to cele mnichów lub cele dla więźniów. Herman Leicht uważą antomiast że były to siedziby węży – czconych w Chan Chan. W niektórych językach tego rejony słowo chan oznacza węża.
Po wschodniej stronie miasta, niedaleko rzeki Moche znajdowała się huaca nazywana Tempo del Sol. Grobowiec ten nazywany przez Indian Tomayoahuan został w roku 1560 ograbiony ze złota i srebra przez Hiszpanów. Skarb wskazał im syn kacyka Chuinunchaucha, któy wcześniej nawrócił się na chrześcijaństwo. Chiał on, by połowa skarbu została przeakzana Indianom, ale Hiszpanie nie dotrzymali słowa i pojmali go. Uwolniono go dopiero po interwencji króla Hiszpanii Filipa II, który nakazał wypłacić Indianom równowartość 42000 piastrów.
W roku 1925 katastrofalne opady deszczu zniszczyły większość zabytków..

Pacatnamu, Farfan – dolina Pacasmayo, duży otoczony murami kompleks ponad 50 piramid, pozostałość jeszcze po kulturze Mochica;
Purgatorio – dolina Leche, duży otoczony murami kompleks, niedaleko Tucume;
Apurlec – dolina Moyupe, duży otoczony murami kompleks; 
Ruiny Moche, grobowce w dolinach Viru, Chicama, Lambayeąue, Piura.
Miasta: Fado, Collique, Chicama
Twierdza obronna – Paramonga – najdalej wysunięta na zachód, niedaleko dzisiejszego portu Supe, między rzekami Pativilca i Fortaleza. Wokół twierdzy potężny mur, a w wale obronnym tylko jedna brama na każdej kondygnacji. Na trzecim tarasie znajdowała się główna forteca. Dodatkowo wewnątrz wiele ślepych korytarzy, które miały zdezorientować ewentualnych atakujących.Dwa główne pomieszczenia to Sala Księcia i Sala Naczelnego Wodza.
Wielki Mur – takim mianem określili swoje odkrycie z roku 1931 dwaj amerykańscy archeologowie (Shipees i Johnson), obserwując z samolotu 80 kilometrowy mur. Znajduje się w dolinie Santa, od Kordylierów do Oceanu. U podstawy szerokość 5m, i około 5m wysokości. Zbudowany z kamieni spojonych gliną. Znajduje się w nim 14 fortów (największy o wymiarach 90m x 60m i wysokości 4.5m).

CHIRIBAYA
Okres
W okresie horyzontu środkowego i późnego okresu przejściowego,
a więc pomiędzy VI a XV wiekiem, także wskazywany od ok. 900 roku do II poł.XV w.
Ostatnie osady istniały jeszcze w dolinie rzeki Osmore w roku 1450.

Obszar
Obszar na południe od rzeki Tambo na północnej granicy pustyni Atakama. Kultura rozwinęła sie na obszarze określanym mianem Costa Extremo Sur.

Ludność
Wyrazny podział na osady rybaków oraz połozone wyżej w dolinach rzecznych osady rolników i pasteży – żadna grupa nie była dominująca.

Rybołówstwo
Haczyki wykonywano z miedzi, kości lub z kolców kaktusa, mocowano je na linkach z włókien roślinnych lub zwierzęcych, z ciężarkami wykonanymi z wyszlifowanego kamienia (andezytu, hematytu, granodiorytu) lub kości.
Sieci wykonywano z bawełny lub wełny. Stosowano także harpuny – w drewniany drzewiec wkła-dano kwarcowe ostrze posiadające wyraźnie wyodrębniony trzpień. W celu większej sta-bilności drzewiec w tym miejscu wzmacniano obwiązując go dodatkowo rzemieniami, bądź sznurami. Harpuny na całej swej długości bardzo często pokrywane były dookolnymi czer-wonymi pasami.
Do odrywania skorupiaków oraz małży od przybrzeżnych skał używano miedzianych ostrzy na drewnianym trzonku. Do połowu ośmiornic doskonale nadawała się specjalnie skonstruowana w tym celu broń, którą tworzyły trzy długie miedziane ostrza przymocowane pod niewielkim kątem do drewnianego trzonka.
Poławiano owoce morza (małże), ryby (anchovet, sardynki, makrele, tuńczyki), ssaki (kotik południowoamerykański, uchatka patagońska), ptaki morskie.

Rolnictwo
Dogodny klimat i żyzne ziemie – pola ulokowane na łatwo dostępnych terenach w dolnych partiach dolin rzecznych lub na wyżej położonych stromych zboczach, konstruowano potężne terasy ulokowane powyżej poziomu zalewowego rzek.
Równomierne nawadnianie pól zapewniał sprawnie funkcjonujący, wielostopniowy i wymagający stałej konserwacji system nawadniający.
Do prac polowych używano pro-stych narzędzi rolniczych wykonanych najczęściej z drewna oraz kości zwierząt, przy czym wykorzystywano głównie żuchwy wielbłądowatych.
Uprawiano: kukurydzę, ziemniaki, kokę, camote, yuca, molle, fasole, quinua, tykwa, papryka aji, bawełna, owoce (lucuma, guayabo, pacay).

Rękodzieło
Stwierdzono wystepowanie warsztatów garncarzy, tkaczy, metalurgów, stolarzy.
Garncarstwo – naczynia formowano z jednego kawałka gliny, z domieszką kwarcu, miki i obsydianu. Uszka, rączki i inne elementy dolepiano później z innego kawałka gliny.
Wypalano je w zagłębieniach w ziemi, przysypując palnym materiałem (drewno algarrobo lub nawóz zwierzęcy) tworząc kopułkę.
Kolorystyka: beil, czerń, czerwień, pomarańcz, brąz. Barwy uzyskiwano z roślin lub minerałów (glinka żelazista, węgiel, mangan, biała glinka kaolinitowa, żółta glinka żelazista).
Zdobienie: charakterystyczne białe kropki na krawędzi wylewu naczynia.
Tkactwo – trudniły sie tym tylko kobiety. Wykorzystywano do tkania wełnę wielbładowatych i w bardzo małym procencie bawełnę. Dla elit wykonywano odzież z alpaki.
Stosowano drewniane krosna poprzeczne z technika splotu osnowego. Przyrządy ktackie wykonywano z kości lub drewna, z kości szydła i igły, z tym że igły także z kolcy kaktusa.
Wełne rozczesywano dwustronnymi grzebieniami z zębami z trzciny lub kolców kaktusa.
Wółkna skręcano drewniane wrzeciona z przęślikami wykonanymi z kamienia, kości lub drewna.
Wełnę barwiono pasożytem cochinilla (czeriwń i bordo), indygowcem (niebieski), mięczakiem tolina (fiolet), malachitem (zielony), azutytem (niebieski), węglem lub manganem (czerń).
Wykonywane elementy odzieży: unku – długa koszula bez rękawów, z otworem na głowę w kształcie litery V; wełniany pas długości do 2 metrów o szerokości 10 cm do ściągania unku; taparrabo – trapezowy lub prostokątny kawałek tkaniny, wzmocniony na brzegach nicią bawełnianą, było formą bielizny. 147

Hodowla
Głownie wypasano lamy i alpaki a także hodowano świnki morskie. Zwierzęta traktowano przede wszystkim jako źródło pożywienia. Ich wełny używano w tkactwie. Kości i skóry wykorzystywane były w rzemiośle. Z kości wyrabiano przyrządy tkackie i elementy narzędzi rolniczych. Skóra wykorzystywana była do wyrobu lin i rzemieni. Lamy służyły również jako zwierzęta juczne.
Na wzniesieniach odnaleziono proste i pozbawione zadaszenia zagrody tworzone przez kamienny mur, do którego przylegało niewielkie pomieszczenie dla pasterzy. Pasterze wykotrzystywali psy – nieduży, posiadał ciało dłuższe niż liczyła jego wysokość w kłębie, średniej długości sierść koloru żółtawo-rudego, oklapłe uszy oraz stosunkowo szerokie łapy przystosowane do łatwego poruszania się po piaszczystym terenie.

Ceremonie grzebalne
Konstrukcje grobowe miały formę szybów, posiadały prostokątny, eliptyczny lub okrągły zarys o maksymalnej szerokości dochodzącej do 1 m. W przekroju groby miały formę cylindryczną lub gruszkowatą. Ich głębokość sięgała 2 m.
Ułożone w pozycji embrionalnej ciała zmarłych owijano kilkoma warstwami tkanin tworząc fardo. Zazwyczaj bezpośrednio na nagie ciało nakładano unku, czyli długą, pozbawioną rękawów bawełnianą koszulę.
Tkaniny były dodatkowo zszywane lub rzadziej spinane szpilami z kolców kaktusa. Najczęściej dopiero wierzchnia warstwa fardo była bardzo starannie wykonana i ozdobiona wielokolorowymi wzorami. Znajdujące się pod nią tkaniny były skromniejsze. Całość przewiązywano wełnianym pasem. Aby zachować na długo zamierzony kształt, całe fardo  oplatano kilkumetrowej długości sznurami z włókien roślinnych lub też rzemieniami.Pomiędzy poszczególne warstwy tkanin wkładano elementy wyposażenia, m.in. wełniane torebki z koką, kładzione częstokroć również na ramionach zmarłego, wiązane chusty skrywające grzebienie do wyczesywania wełny, szpule nici, igły oraz pojemniki na barwnik.
Zmarłe podczas porodu płody, albo niemowlaki niejednokrotnie umieszczano w dużych naczyniach zasobowych pełniących funkcję urn, które wkładano do jamy grobowej, lub też bezpośrednio wkopywano w ziemię.
Pochówki były dobrze widoczne w terenie, bo jamy grobowej przykrywano zamknięciem z kolorowej gliny. Stosowano również dodatkowe elementy takie jak umieszczane na grobie drewniane pniaki, barwione ochrą na czerwono kawałki trzciny lub żebra dużych zwierząt morskich. Niekiedy na konstrukcji przykrywającej groby umieszczano ciało psa, jako rodzaj ofiary, lub czaszkę, bądź kilka czaszek lamy.
Jamy grobowe przykrywały także plecionki wzmacniane trzcinowymi łodygami, które niekiedy układano na niewysokich murkach z adobe. Dla pełnej stabilizacji, na plecionkach umieszczano połączone gliną bloki kamienne.
Kompletne ciała zwierząt jako ofiary składane były stosunkowo rzadko. Najczęściej umieszczano jedynie łeb oraz racice.

Budownictwo
Sektory mieszkalne lokowane były najczęściej na zboczach wzniesień. W celu uniknięcia osu-wania się ziemi oraz maksymalnego zwiększenia powierzchni pod zabudowę tworzono, czasem bardzo wysokie, ułożone schodkowo terasy mieszkalne. Były one możliwie płaskie i szerokie oraz wzmacniane kamiennym murem, co znacz-nie zwiększało stabilność całej konstrukcji.
Domy miały kształt prostokątny, rzadziej kwadratowy. Ich wielkość była bardzo zróżnicowana (około 11x4m, 19x4m).
Nie stosowno fundamentów. Ściany o grubości około 10 cm konstruowano z trzciny. Tworzyło je od 2 do 6 rzędów trzcino-wych łodyg, które wbijano na głębokość 20 cm poniżej poziomu gruntu. W celu zwiększenia stabilności ścian, zarówno po zewnętrznej, jak i wewnętrznej ich stronie, w odległości co 50 cm, układano poziomą warstwę powiązanych rze-mieniami łodyg trzcinowych. Pokrycie dachów wykonywano z sitowia. Było ono podtrzymywane przez drewniane słupy o średnicy od 10 do 30 cm, które umieszczane były wzdłuż ścian po ich zewnętrznej i wewnętrznej stronie. Wnętrza chat dzielono na pomieszczenia za pomocą plecionek.

Ozdoby ciała
Tatuaże na twarzach i rękach (policzki) – w formie litery X.
Uczesani u kobiet skromniejsze niż u mężczyzn. U kobiet zazwyczaj dwa lużno zwisające warkocze do 60 cm długości. Do wiązania używano tkanin, włosów, cieńkich blaszek z metali szlachetnych.
U wczesniejszych, jak i późniejszych kultur kobiety często nosiły włosy rozpuszczone.
Twarze malowano – najprawdopodobniej w celach rytualnych – na kolor biały, czarny lub czerwony.

Odkrywca
Humberto Ghersi

Główne ośrodki
El Pino – połozone w delcie Tambo
Chiribaya Alta – w dolinie rzeki Osmore, w odległości 7 km od Pacy-fiku na terenie tzw.
Pampa del Descanso. Rozciąga się na skraju doliny Osmore, sto metrów ponad jej dnem. Stanowisko zajmuje blisko 36 ha. Składa się z sektorów mieszkalnych, placów, terasów i dziewięciu cmentarzysk. Było to centrum władzy, miejsce odbywania ważnych ceremonii i pochówku przedstawicieli elit. Najbogatsze wyposażenie grobowców z pośród innych tej kultury. Deformowane czaszki. Chiribaya Alta jest najstarszym znanym stanowiskiem kultury chiribaya.
Chiribaya Baja – Leży w odległości 8 km od wybrzeża. Rozciąga się bezpośrednio nad rozległymi, w przeszłości wykorzystywanymi rol-niczo obszarami. Umiejscowione jest na stoku doliny rzecznej w jej najszerszym miejscu. Zajmuje obszar około 18 ha. W sąsiedztwie Chiribaya Baja znajdują się kanały nawadniające i tereny uprawne. Była osadą rolników, największym i najważniejszym centrum produkcji agrarnej w dolinie rzeki Osmore. W grobowcach znaleziono drewniane łyżki, naczynia z tykwy, kosze, a także ceramikę użytkową i tekstylia.
San Geronimo – To największe stanowisko kultury chiribaya na wybrzeżu i jednocześnie  jedna z niewielu dużych osad tej kultury ulokowana w bezpośrednim sąsiedztwie Pacyfiku. Leży w odległości około 200 m od oceanu, u ujścia rzeki Osmore. Głównym zajęciem mieszkającej tu ludności było rybołówstwo.
El Yaral – zamieszkane przez rolników. Położone jest w środkowej części doliny Osmore, w odległości około 50 km od wybrzeża, na wysokości 1000 m n.p.m. Razem z La Victoria i Porobaya Baja tworzą enklawę osadniczą chiribaya w tym rejonie. Ta typowo rolnicza osada leży na dnie wąskiej w tym miejscu doliny. Odnaleziono tu duży sektor mieszkalny tworzony przez ponad 330 terasy mieszkalne oraz cmentarzyska.

CHANCAY CERAMIKI CZARNO-BIAŁEJ
Obszar
Doliny Huaura, Chancay, Rimac i Ancon oraz północna część delty Chillon.

Budownictwo

Ludność

Wojsko

Rolnictwo

Ceramika
Ceramika wykonana z cienkiej, po­rowatej, czerwonej lub pomarańczowej gliny. Wyroby w kształcie pucharów i naczyń o wydłużonej, kulistej formie z grubą szyjką, na której często znajdowało się wyobrażenie twa­rzy ludzkiej oraz dwa uchwyty.
Elementy stylu Tiahuanaco ulega całkowitemu zatarciu. Motywy zdobnicze ceramiki były przeważnie starannie malowane czarnym lub ciemnobrązowym kolorem na białym tle i przedstawiały małe ptaki i zwierzęta oraz motywy geo­metryczne (szeregi kropek, wężyki, proste i ukośne kratownice, szerokie, wąskie, pojedyncze lub zgrupowane paski).
Ceramikę wykonywano na przeważającym obszarze z wałeczków.
Znaczący rozwój technologii ceramicznej – „paletkowanie” i wyrób z formy. 
W „paletkowaniu” kształt naczynia uzyskiwano rozklepując glinę drewnianą lub gliniana paletką, a uderzenia tłumił otoczak trzymany wewnątrz formowanego naczynia. Paletki często były rzeźbione, przez co wzór odciskał się na powierzchni naczynia. Technika taka jest stosowana nadal w dolinach Lambayeque i Piura.
Wyrób z formy – elementy naczynia powstawały przez ugniatanie plastycznej gliny w formach częściowych, które następnie łączono.

Rzeźba

Tkactwo

Obrzędy pogrzebowe

Główne ośrodki

ICA
Rozwinięcie i kontynuacja lokalnych kultur okresu średniego.
Kultura Ica rozpadłą się na: Ica I — nie wykazującą wpływu Inka, oraz Ica II — z wyraźnym wpływem Inka
Obszar
Wybrzeże Południowe, w dolinach Ica, Nazca, Chincha i Cańete oraz na obszarach leżących na południe od Wybrzeża Południowego Środkowych Andów.

Budownictwo
Zachowane ruiny w bardzo złym stanie. Składają się one przeważnie z kombinacji piramid, tarasów, schodów i dziedzińców wykonywanych z gliny i cegły adobe.

Ludność

Wojsko

Rolnictwo

Ceramika
W Ica I – dominującymi motywami zdobniczymi są ornamenty z motywami geome­trycznymi lub konwencjonalnymi, zwłaszcza w formie szeregu ptaków i ryb oraz stosowanie czarnych, białych i czerwonych kolorów. Typowym naczyniem są miski z kanciastymi bokami, zaokrąglonym dnem i skośny­mi brzegami.
W Ica II – wyraźnym wpływem kultury Inka, który widoczny jest zwłaszcza w kształcie naczyń, a kolorystyka i wzornictwo podobne do ceramiki Ica I.

Rzeźba

Tkactwo
Tkaniny wykazują wiele cech wspólnych z tkaninami Chimu ale są starannie wykonane. Wzory są geometryczne, często jednak spotykane są małe, konwencjonalnie przedstawione ptaki i zwierzęta, ułożone w pozio­me rzędy, ukośne szeregi lub tworzące obramowania rombów. 

Obrzędy pogrzebowe
Groby ze zwłokami owiniętymi w liście, skóry lub tkaniny i zwią­zanymi sznurami znajdują się albo wokół ruin, albo też w piaskach na brzegach dolin. Zawierają one dużo naczyń, tkanin oraz przedmiotów użytkowych i zdobniczych, wykonanych ze złota, srebra, miedzi i brązu.

Główne ośrodki

CHANAPATA
Obszar
Środkowa Wyżyna, stanowisko Chanapata na północno-zachodnim krańcu miasta Cuzco.
Obszar kultury rozciągał się 20 km na północ i 300 km na południe od Cuzco.

Budownictwo
Z małych kamieni polnych, umocnionych gliną budowano wzmocnienia ścian budynków. Nie natrafiono na kamienie obrobione, przeznaczone do budowy, ani też na żadne ślady stosowania rzeźby na większych płaszczyznach kamienia.

Ludność
Używano narzędzi z kości i kamienia oraz groty, ostrza i inne drobne przedmioty z obsydianu.

Wojsko

Rolnictwo
Znalezione wielkie ilości kości lamy może świadczyć o hodowli zwierząt domowych i pasterstwie. Obszar z małymi terenami rolniczymi.

Ceramika
Naczynia ozdobne są starannie wykonane. Naczynia gładzone, czarne z nakładanymi i nacinanymi wzorami, z motywami przeważnie geometrycznymi i zoomorficznymi. Naczynia przeznaczone do gotowania mają czasami wzory punktowane. Typowe są płaskie talerze oraz miski o prostych ściankach z mocno zgrubionymi brzegami. Ponadto odnaleziono garnki czerwone z prostymi, geometrycznymi, białymi wzorami na czerwonym tle. Odnaleziono także figury z gliny przedstawiające postacie ludzkie.

Rzeźba

Tkactwo

Obrzędy pogrzebowe
Zmarłych grzebano w kucznej pozycji siedzącej, nie wkładano im do grobów żadnych przedmiotów.

Główne ośrodki

AYARMACA
Obszar
Osada Acamama, obszar od rzeki Vilcanota do Angaraes lub obszar 18 osad w okolicy Cuzco, ciągnący się przez 3 league od Salmas

Społeczność
Wodzowie dziedziczyli tytuły Tocay Capac dla curacazgo Ayarmaca i Pinahua Capac dla curacazgo Pinahua.
Główna huaca tego ludu zwana Aquillay znajdowała się w wąwozie prowadzącym od jeziora Guayapon do rzeki Yucay.
Z uwagi na swoją pozycję Inkowie powierzyli im opiekę nad ósmym ceque prowincji Antisuyu zwanego Ayamarca, w skład któego wchodziło jedenaście huaca.
Lud ten dostał pozwolenie od Inków na to, by inicjacja młodzieży odbywała się w innym miesiącu, podczas święta huarachicuy obchodzonego w miesiącu Oma Raimi.

Bóstwa
Na lini piatego ceque w prowincji Chinchaysuyu, na drodze do Yucay na wzgórzu Cinka znajdował się czczony przez nich kamień, który uważali za swoje pacarina, czyli miejsce pochodzenia.

Wojsko
Forteca znajdowała się w miejscowości Ayamarca. Ciągła walka z Inkami. Ostateczna porażka w walce z Inkami nastąpiła w Guaman Cancha, gdy wojska Ayarmarca dowodzone przez Tocay Capaca (opisywanego jako bogatego i wyniosłego) zostały zmuszone do poddania się, ich osady zostały spustoszone, a Tocay Capac stał się jeńcem w Cuzco.

Ceramika
Prymitywna ceramika killke.

Główny ośrodek
Acamama – w czasach kolonialnych zwana Andinchayoc, osada w prowincji Chinchero, w miejscu gdzie później powstało Cuzco. Składała się z czterech dzielnic Quinti Cancha (Kolibra), Chumbi Cancha (Tkaczy), Sairi Cancha (Kolibra) (te trzy zamieszkiwali znający język kechua) i Yarambuy Cancha (Mieszanej – tam zamieszkiwali znający język keczua i ajmara)
Tambo Cunga – Osada szyi, położona w okolicy Pucuyra
Amaro Cancha – Siedziba węży, położona w okolicy Pucuyra
Aguayro Cancha

INKA WCZESNA
Obszar
Środkowa Wyżyna. Okres ten przypada na pierwszą fazę okupacji obszaru doliny Cuzco przez Inków, od około 1200 do 1438 r. W tym okresie utrwaliło się panowanie Inków na obszarze Cuzco, skąd nastąpiło dalsze szybkie rozprzestrzenienie.

Budownictwo
Fundamenty mu­rów budowano z nieciosanych kamieni polnych

Ludność

Wojsko

Rolnictwo

Ceramika
Niestarannie wykonane naczynia z gładzoną powierzchnią i niestarannymi wzorami, malowanymi czarnym, czerwono-czarnym lub czerwono-biało-czarnym kolorem na naturalnym podkładzie garnka lub też czarnym względnie czerwono-czarnym kolorem na białym tle. Motywy zdobnicze obejmują ornamenty liniowe. Garnki przeznaczone do gotowania są ubogo ozdobione punktami.

Rzeźba

Tkactwo

Obrzędy pogrzebowe
Zwłoki zmarłych owijano w tkaniny i maty. Chowano ich w kucznej pozycji siedzącej, umieszczając w wykutych w ścianach skalnych gro­bach w formie uli z łukowatym sklepieniem. Bardzo rzadko wkładano przedmioty metalowe, ale dużo narzę­dzi z kości i kamienia, głównie noże łupkowe.

Główne ośrodki

---

Oprócz wymienionych powyżej, w literaturze napotkać możemy także takie państewka, style i kultury żyjące przed Inkami:

• styl Machalilla – południowy Ekwador;
• styl Haldas;
• styl Tutishcainyo – około 1500 p.n.e., jezioro Yarinacocha, środkowa montania;
• styl Tori – około 1800 p.n.e., Cellejon de Huaylas, góry środkowopółnocne;
• styl San Juan – około 1850 p.n.e., najdalsza północna część wybrzeża;
• styl Negritos – około 1500 p.n.e.;
• styl Paita – najdalsza północna część Peru;
• styl Pachacamac – miasto ceremonialne Pachacamac, wzornictwo nawiązujące do stylu Vinaque; 
• styl Chira –
• styl Soniche – okolice Ica, ceramika
• styl Atarco – Nazca;
• styl Huancho – południowa delta Chillon, dolina Rimac i Lurin – ceramika malowana na biało z dolepianymi elementami;
• styl Tunchauan D – góry południowego Ekwadoru;
• styl Elen Pata – góry z południowego Ekwadoru, naczynia w kształcie trójnogu; 
• styl Hacha – (od 2000 p.n.e. – do 1400 p.n.e.), południowe wybrzeże;
• styl Valdivia – 2700 – 1500 p.n.e., zatoka Guayaquil;
• styl Machalilla – 1500 – 800 p.n.e., południe Ekwadoru;
• kultura Pacopampa – na obszarze północnych gór, okres inicjalny;
• kultura Paita D – Piura, wybrzeże południowe;
• kultura Tehuelches – obszar dzisiejszej Patagonii w Chile, ludność charakteryzował wysoki wzros (średnio około 180 cm.). Od wielkich śladów ich stóp owiniętych w skóry guanaco wziełą się nadana przez Europejczyków nazwa „Patagonia” – co oznacza „ślad stóp olbrzymów pozostawione na ziemi”
• kultura Tutishcainyo – środkowa Ucayali w montańi;
• kultura Pichiche – Tumbes wybrzeże południowe;
• kultura Teatino – okres 800 – 1000 n.e., powstała po upadku kultury Lima, obejmowała obszar doliny Chancay-Huaral i północne obszary; Ceramika charakteryzuje się monochromatycznym, matowym pomarańczowym kolorem, delikatne
  wykończenia, przeważnie otwarte kształty (miski, miski, dzbany),
  z dekoracją rzeźbiarską i płaskorzeźbą. Motywy dekoracyjne reprezentują
  istoty mityczne, antropomorficzne i zoomorficzne. 
• państwo Topara – doliny Cańeta, Chincha i Pisco;
• styl Pativilca – dolina Pativilca, okres 800 – 1000 n.e., powstała po upadku kultury Lima z połączenia różnych społeczności;
• stylu Nievería – dolina Limy, okres 800 – 1000 n.e., powstała po upadku kultury Lima;

Zapraszam do odwiedzenia strony na Facebook