Słowniczek keczua ajmara i hiszpański
Język keczua (kiczua), termin odnoszący się zwłaszcza do tych dialektów z keczuańskiej rodziny językowej, które służyły jako środek komunikacji międzyetnicznej i ponadregionalnej — keczua cuzkeńskiego i bliskiego mu keczua kupców z wybrzeża. W XVI wieku jako keczua bywał niekiedy określany także język ajmara, należący do rodziny aru. Obecnie istniejące dialekty keczua można zakwalifikować do ok. sześciu różnych języków.

• abasca – część ubrania noszonego przez prosty lud, wykonana z szorstkiej wełny lam.
• aca tanca – żuk gnojownik
• aca – łajno
• aca – piwo, zazwyczaj kukurydziane
• Acapac curaca – Pan wyższy od innych
• acequias – krótki kanał, który po powierzchni ziemi dostarczał wodę bezpośrednio na pola uprawne
• acha calla – demony, władające ziemią przed stworzeniem Słońca
• Achimo – nazwa huaki z Trujillo
• aclla huasi – dom wybranek, ośrodek edukacji na wyższym poziomie (dla kobiet)
• aclla – ucieleśnienie bogini Księżyca, wybranka, dziewczyna przygotowana na żonę jednego z bogów, zwłaszcza Słońca; nałożnica inki przeznaczona jako nagroda dla możnego pana bądź na ofiarę Dziewczęta wybierane na służbę bogu lub Ince, który mógł nimi dysponować w różny sposób. Paco aclla /paqu akllal– wybranka jasnowłosa. Vayrur aclla – piękna wybranka lub wybranka czerwono-czarna. Yana aclla – wybranka czarna. Yurac aclla – wybranka biała. 
• acsu – długa suknia bez rękawów założona na ramiona, noszona przez kobiety
• acullico – z charakterystyczną goryczką liści koki najbiedniejsi Indianie radzili sobie dodając niewielkie ilości cukru lub innych substancji alkalicznych – sproszkowanego wapna, popiołów ze spalonych łodyg komosy ryżowej lub wodorowęglanu sodu. W ten sposób tworzono gałkę,  która trzymana w ustach rozpuszcza się, wyzwala soki zawierające kokainę i spływa ze śliną do żołądka.
• Adameva – bóg i protoplasta rodzaju ludzkiego, od biblijnych Adama i Ewy pojmowanych jako jedna postać. 
• adelantado – hiszpański tytuł i urząd osoby, której król powierzał wojskową wła­dzę na terytoriach nowo podbijanych lub granicznych. Osoba taka zarządzała wydzieloną prowincją, z prawem zakładania osiedli, powoływania sił zbrojnych i prowadzenia wojny. Funkcja gubernatora wojskowego, najważniejszy reprezentant Korony wyznaczony do eksploracji, podbicia i kolonizacji danego terenu. Adelantado podlegał bezpośrednio króla lub wicekróla. Osoba taka zarządzała terytorium zwanym adelantamiento, które z czasem przekształcano w prowincje lub królestwo.Tytuł taki otrzymał Diego de Almagro w odniesieniu do ziem leżących na południe od Cuzco. Istniał jeszcze tytuł adelantado morskiego – osoba taka miała prawo organizować flotę i wyprawy morskie. 
• adelantado – marszałek, tytuł wojskowy, nadawany zarządcom regionów pogranicznych 
• adobe – cegła z gliny suszona na słońcu, często z domieszką pociętej, górskiej trawy paja
• aehocalla – łasica 
• afiuanccana – nieduży orzeł, czarny lub ciemno­brązowy.
• ahuani – tkanie
• ahuilus – duchy zmarłych, chroniące uprawy i stada
• Aiapaec – Stwórca, Ten który tworzy – najwyższe bóstwo kultury Mochica, opiekun rybaków i rolników
• aji – pikantna papryka; pieprz chilijski
• ajipa – jadalna bulwa
• akapac curaca – wielki pan 
• alaec – administrator prowincji w kulturach Chimu i Mochica
• alameda – aleja
• alcabela – podatek od kupna i sprzedaży nałożony w roku 1592
• alcalde – burmistrz 
• alcalde barra – we współczesnym społeczeństwie andyjskim pełni funkcję równą curaca
• alco – pies. W czasach Inków była tylko jedna rasa.
• alecpong – bóstwo w kamieniu, czczone głównie przez Pacasmayan i Yunka
• algarrobo – jadłoszyn, inna nazwa guarano lub huarango, drzewo niezwykle odporne na warunki atmosferyczne, z którego pni wykonywano stropy, a obecnie kubki do yerba. Rolnicy stosowali liście jako nawóz, a strąki jako paszę. Nasiona mięli się na mąkę lub wyrabia chichę, a z palonych napój o smaku kawy
• alla – wykopywanie z ziemi bulw
• allas – to co wykopano, w teologii Inkaskiej pochwa Matki Ziemi
• allastu – w mitologii żeńska postać Boga Stwórcy, ta która ma rozwartą pochwę
• allauca – prawa strona 
• alli kaq kamachikuqkuna – szlachetni zarządcy
• allpa camasca – ziemia obdarzona mocą twórczą, żyzna
• almud – jednostka masy
• alguacil – w epoce kolonialnej funkcja szeryfa w gminie lub mieście
• alquail – wyższy urzędnik hiszpańskiej inkwizycji
• altu misa – kapłan wyższej rangi w rejonie Cuzco
• ama – zakaz, słowo „nie”
• Ama Sua, Ama Llulla, Ama Quella – etos Inków, oznaczający „nie kradnij, nie kłam, nie bądź leniwy”
• amancay – lilia
• amant lub amaru – anakonda, mityczny wąż, zwykle podziemny, objawiający się w formie tęczy lub wezbranej rzeki 
• amaro – smok, wąż. 
• amaru – anakonda lub wąż boa; wezbrana rzeka w porze deszczowej; Inkaskie imię własne; mityczny zwierz podziemny powodujący trzęsienia ziemi
• amauta – inkascy bardowie i mędrcy, uczeni-filozofowie 
• anaco – krótka spódnica z sukna wełnianego, koloru jednostajnie czerwonego, niebieskiego, zielonego lub kawowego noszona przez kobiety z sierry
• anani – w wymowie wykrzyknik,
• anatuya lub anas – skunks. 
• anay sauca – dosłownie: pochwalne kpiny lub żarty; 
• anca – orzeł, agaju wielka (ptak z rodzaju jastrzębiowatych)
• anchoveta – małe rybki używane jako nawóz, w Polsce zwana sardela
• andenes – tarasy, wykorzystywane pod uprawę
• ango – tytuł jaki wspólnie nosili władcy Caranque i Otavalo w północnym Ekwadorze
• anta guamara – dziecko w wieku od jednego do trzech miesięcy 
• Anta Puncu – imię waki. 
• anta – miedź
• antara – fletnia pana, flet ceramiczny
• anti – grupa etniczna z dżungli
• Anti Suyu – północna część Imperium Inków;
• ańus – zwane także maswa, słodkawa aromatyczna bulwa w kształcie wydłużonego stożka. Warzywo podobne kształtem do warzywa zwanego oca, ponieważ wyczuwalny był lekko gorzkawy smak, można je było jeść tylko gotowane
• apachec – ten, ta lub to, co pozwala, powoduje lub umożliwia niesienie
• apachecpa – tego lub tej, co pozwala, powoduje lub umożliwia niesieni.
• apachi orori – (ajm.) Babka Jutrzenka. 
• apachita – stos kamieni i ofiar uskładany w miejscach, które znaczą już to granicę jurysdykcji góry opiekuna i pana okolicy, już to szczyt, jeśli droga prowadzi przez szczyt. Inaczej też miejsce na granicy dwóch odcinków drogi, zazwyczaj na szczycie zbocza lub na przełęczy, gdzie podróżny zostawia małą ofiarę odmawia modlitwę i odpoczywa, złożone ofiary tworzą zwykle stos z kamieni, trawy, kulek przeżutej koki i innych drobiazgów.
• aparejo – w czasach kolonialnych rodzaj siodła dla muła, na którym za pomocą sznura z byczej skóry mocowano towary
•  api – kukurydziany kisiel lub kaszka manna, papka z rozgniecionej kukurydzy lub innych ziaren, jadana jako posiłek
• apichu – batat, warzywo zwane słodkim ziemniakiem. Bulwy w kolorze czerwonym, białym, żółtym lub śliwkowym
• apo curaca – pan kuraka. Kuraka wysokiej rangi. 
• Apo, appo – pan. Tytuł przysługujący władcom, rządzącym, bogom, wy­stępuje często przy imionach wysokiej rangi kuraków, ale też w imio­nach arystokracji inkaskiej. 
• apocuna – panowie, liczba mnoga od apu. 
• appo ayllon – ród szlachecki 
• appocac – wielki pan 
• appocta – stać przed wielkim panem 
• appoycachanigui – panować 
• apu cancańa – państwo
• Apu panaca lub guarmi cococ – funkcjonariusze którzy dokonywali wyboru kobiet do aclla huasi 
• Apu rimac – Pan Mówca oraz nazwa wyroczni z Collao i rzeki
• apu – pan, tytuł nadawany najwyższym, pokrytym lodowcami szczytom jako bogom i panom wielkich przestrzeni, niegdyś tytuł andyjskich władców, a także wielkich panów zarządzających ludami i prowincjami, chyba najwyższy wśród andyjskich tytułów szlacheckich w XVI w.; tytuł nadany dla Francisco Pizarro przez andyjskich współpracowników 
• aqha – napój alkoholowy uzyskiwany ze fermentowanych ziaren kukurydzy, inaczej chicha
• aquilla – złoty lub srebrny kubek do ceremonialnego picia piwa kukurydzianego, zawsze wyrabiany w parach, jeden dla częstującego, drugi dla częstowanego
• aran – niezidentyfikowany krzew
• arariwa – rolnik, strażnik pól którego zadaniem była obrona pól przed złodziejami, zwierzętami i przymrozkami (np. na obszarze puny przymrozki występują na około 150 nocy rocznie). Wybierano ich co rocznie z lokalnej społeczności, spośród młodych, silnych, zdrowych, żonatych mężczyzn i przez ten rok mieszkali w chatce w pobliżu pola. Jeśli podczas jego ochrony zbiory były udane mógł wybrać sobie z pola dodatkowa grządkę na uprawę, ale jeśli zbiory były złe lokalna społeczność go wyzywała.
  Arariwa obserwował pogodę i gdy wiatr wiał za mocno biegał nago dookoła pola by zmienić kierunek wiatru, a gdy było zimno rozpalał ogniska by dym ocieplał rośliny.
  Funkcja działała jeszcze w czasach kolonialnych. W przypadki silnego deszczu i gradu modlił się w chatce do świętego Cypriana. Okadzał pole kadzidłem i suchą cebulą, kropił naftą i wodą święconą. Dodatkowo jego bronią w walce z piorunami były wyzwiska, proca i grudki ziemi skropione naftą.  
• arauco – grupa języków używanych w Chile i Argentynie, w których najważniejszymi były mapuche i ranquel. 
• arava – szubienica, wysoka skała służąca podobnemu co szubienica celowi; zapewne też nazwa własna więzienia. 
• aravay – więzienie, 
• areytos – tańce i pląsy
• arimsa – obopólne świadczenie usług: jedna strona daje pracę, a druga ziemię; obie strony dzie­lą się po równo owocami pracy i zbiorami. 
• arpay – składać krwawą ofiarę.
• arpemiento – skraplać krwią lub składać w ofierze
• arriero – poganiacz zwierząt jucznych (mułów, lam) 
• arroba – kastylijska miara ciężkości równa 11,502 kg
• aryballo – typ ceramicznego naczynia z długą szyjką i wypukłym dnem 
• aspacacoy – czynić aspacay dla siebie, w swoim inte­resie. 
• aspacay – składać ofiarę z żywności: ofiara połączona z ucztą. 
• astaya huayllas – określenie „Idź precz”, „won”
• ataani – dowódca 
• atahuallpa – kura, kogut, pianie kogucie, rasa sprowadzona z Europy przez Hiszpanów. Tym mianem określano także tchórza
• atatan – przekleństwo
• ataw – w rozumieniu Inków szczęście, pomyślność w prowadzeniu walk. Moc, którą każdy władca miał osobną, zanikała ona wraz ze śmiercią władcy.
• atipac – możny 
• atoc (atuq)– kolpeo, gatunek lisa, mniejszy niż Europejski
• Atun Viracochan – Wielki Wiracuchan. 
• atun – duży, wielki; występuje też w formie hatun. 
• auasca – tkanina zwyczajna przeznaczona na ubranie chłopskie
• auca – nieprzyjaciel lub żołnierz; jeśli walczy po stronie przeciwnej, to zdrajca, wróg, buntownik; ludy przez Inków niepodbite, dzicy, ludzie czasów przedinkaskich. W czasach Hiszpańskich potomkowie Inków określi tak Atahualpę. Na obszarze dziesiejszego Chile, tam gdzie żyli Araukanie tak określano „wolny lud”.
• auca camayoc huarmi – osoba z klasy hatumruna stanowiąca najlepszą siłę roboczą
• auca camayoc uarmi – mężczyźni w wieku od 25 do 50 lat, waleczni mężczyźni, żołnierze 
• aucachic – kapłan spowiednik, w Cuzco zwany także ichuri,
• aucachiclicguri – kapłani, wyznawcy bóstwa 
• aucacunapac – oznacza „na wroga, na zdrajcę, na okrutnika” – słowo to wymawiano wręczając Ince siekierę champi jako atrybut władzy.
• auca pori – mężczyźni w wieku od 25 do 40 lat 
• Audiencia – Trybunał apelacyjny o szerokich uprawnie­niach administracyjnych i kontrolnych. W XVI w. na obszarze inkaskiego Peru powstały audiencje w Limie, Chacras i Quito. 
• Audiencia de Lima – Królewski Trybunał Wicekrólestwa Peru; przewodniczyli mu sędzia i prezydent 
• auqui – szlachetnie urodzony, szlachcic, pan. Tytuł klasyfikacyj­ny synów królewskich. Syn królewski i wszyscy krewni w linii męskiej. przydomek „królewicz”, nadawany młodszym synom królewskim. W języku ayamr „ojciec”. Określenie równe z Hiszpańskim „infant”, oznacza także delfina
• auquicona – liczba mnoga od auqui 
• auquicuna – dostojnicy, panowie, status syna królewskiego
• auto-da-fe – w języku Hiszpańskim tłumaczone na „akt wiary” – była to pierwsza część ceremonii na której Trybunał Inkwizycji przekazywał skazanego władzy świeckiej.  
• awi – tytuł żony szlachty Inkaskiej. W kronikach często określano tym mianem także stosy na których palono skazańców po świeckich procesach.
• awki – syn Inki, czyli królewicz, tytuł wielkich panów w XVI w., dziś tytuł wielkich szczytów jako bogów okolicznych niższy od apu. 
• awqa – wojownik – gdy swojej armii, gdy przeciwnika to zdrajca i wróg; diabeł; niektóre plemiona dżungli.
• awqa kamayuq – wojownik, żołnierz
• awqa runa – w mitologii Inkaskiej czwarty wiek Indian – ludzie wojownicy;
• aya – trup, w odniesieniu do człowieka;
• axi – hiszpańskie określenie papryki ostrej (inne źródła mówią że oznacza to pieprz)
• ayahuasca – pnącze o silnych halucynogennych właściwościach
• aya marqa – miesiąc księżycowy poprzedzający miesiąc przesilenia grudniowego 
• aya marqay killa – listopad, miesiąc obnoszenia mumii
• ayar kachi – Zagroda Mumii, może oznaczać cmentarz
• ayar – ten, kto stał się trupem, przodek, mumia, lub dzika odmiana z rodziny komosowatych, na obszarach wysokogórskich substytut kukurydzy
• ayasmarca raymi – listopad
• Ayatapuc – kapłan powołany do komunikowania się ze zmarły­mi.
• ayllu hisquiquin – bogaty lub szlachetny pan 
• ayllu – ród, grupa zwykle 10 rodzin wywodząca się od wspólnego przodka realnego bądź mitycznego. Grupę tworzą krewni po matce i ojcu do czwartego stopnia pokrewieństwa
• ayllus custodios – dziesięć rodów sprawujących opiekę nad Cuzco i sapa inką
• ayma – melodia i pieśń śpiewana przez idących obrabiać pole władcy
• ayni – wzajemność; andyjska zasada wzajemności, symetryczna wymiana pracy za pracę, (wcześniej określane słowem minka). System używany w pracach rolnych i przy budowie domostw dla par, które tworzyły nową rodzinę, czyli nową jednostkę produkcyjną
• ayrihua – kwiecień
• ayriwa – miesiąc zbiorów kukurydzy
• ayrna – (kecz.) procesja; (ajm.) rodzaj tańca, w szczególności taniec idących obrabiać pola starszyzny wioskowej. 
• ayusca – zdradzony mąż lub dziecko chore, dlatego że karmiąca je matka lub mamka utrzymuje stosunki płciowe. Wątłe dziecko z defektami fizycznymi.
• azada – kameinna odkładnica do uprawy ziemi
• azequila – kanał
• azuac – lub accac – mężczyźni z wybrzeża odpowiedzialni za pro­dukcję ceremonialnych napojów.
• balseros – członkowie załogi tratwy, flisacy, ale także budowniczowie tratw z trzciny totora
• bamba – pampa 
• bandeirantes – oddziały Europejskich poszukiwaczy, którzy od końca XVI wieku trudnili się szukaniem metali szlachetnych i łapaniem niewolników. Nazwa pochodzi od słowa bandeira czyli „flaga”, ponieważ każdy oddział miał swoją własną flagę. Ponieważ ich główną siedzibą było Sao Paulo zwano ich także Paulistas.
• barbasco – krzew, z którego wytwarzano środek zatruwający ryby. Obecnie z mielonych korzeni wyrabia się środki owadobójcze i antykoncepcyjne
• barracas – zbieracze kauczuku
• barriadas – biedota mieszkająca w slamsach na przedmieściach miast. W Wenezueli określana jako ranchos, w Chile jako callampas.
• batelon – bardzo prymitywna łódź
• bezoar – ciało obce, kamień, zalegające w żołądku zwierzęcia, powstające w wyniku połykania różnych materiałów nieulegających trawieniu. Hiszpanie wydobywali takie kamienie z ciał dziko żyjących leśnych zwierząt: jeleni, saren, danieli.
• bichhay camayoc – kaznodzieja. 
• bincha – przepaska na włosy dla dziewczynek
• bincha – przepaska noszona na głowie, wstążka. 
• bolas – dosłownie; kule; rodzaj broni – linka zakończona trzema kulkami, mająca owijać się wokół nóg konia 
• brasero -fajerki z lanego żelaza z kratą od spodu i trójkątem żelaznym do stawiania kociołków, używane w czasach kolonialnych
• brujo – czarownik, wróżbę dla pojedynczej rodziny Indiańskiej wyznaczał na podstawie kształtu i wielkości organów wewnętrznych świnek
• bulto – wykonane w złocie podobizny zmarłych władców
• burro – hiszpańskie narzędzie tortur inkwizycji, figura osła z ostrym grzbietem, na którym sadzano torturowanego, obciążając mu nogi ciężarkami.
• c – w keczua przyrostek tworzący nazwy wykonawcy czynności, jak w języku polskim wyrażenie -ciel.
• caballeros – szlachta indywidualna, która nabywa szlachectwo nie przez dziedzictwo krwi, lecz indywidualnie, drogą powinowactwa. 
• caballito – jednoosobowe tratwy gdzie do pokładu przymocowywano napompowane skóry fok
• caballitos de totora – (w tłumaczeniu „koniki z trzciny totora”) małe, najczęściej jednoosobowe łodzie zrobione ze związanej w pęk trzciny totora, na których pływa się siedząc okrakiem, kształtem przypomina gruby, wygięty ku górze kieł słonia
• cabildo – rada miasta 
• caca cuzco – Cuzkeńczycy wujowie, czyli klasa mieszkań­ców Cuzco o statusie wujów. 
• caca – brat matki, wuj. Chodzi o rody spo­winowacone (dawcy żon) z najwyższą arystokracją określaną jako maracop. Także każdy brat stryjeczny matki do czwartego stopnia; ojciec żony; dostarczać rzeczy, do których dostarczenia jest się zobowiązanym. Także skała, skaliste urwisko
• cacac – ten, który płaci trybut. 
• cacay – trybut zbiorowy. 
• cacha puma – postacie ludzkie z pyskami pumy
• cacha – wysłannik, poseł, posłaniec
• cachacona – posłaniec, równoznaczny z chasqui 
• cachi – w kiczua: sól; po aymara: zagroda, obszar ogrodzony i prze­znaczony do specjalnego użytku,
• cachum – owoc wielkości jednej lub dwóch złożonych pięści, o cienkiej żółtawej skórce w fioletowe pasy i plamy, słodki, lekko kwaskowy miąższ, w komorach nasiennych małe pestki. Owoc kształtem przypominający ogórka. Stosowany w gorączce i na niestrawności. Rośnie na małych krzaczka. Znane są trzy odmiany, różniące się wielkością owoców. Najmniejszy ma kształt serca.
• cachva – rodzaj zespołowego tańca i śpiewu.
• cachua – taniec chłopów Indiańskich do muzyki smutnej, nie tańczono na trzeźwo, a pijany góral kołysał głową trzymając ręce w kabłąk zakrzywione i obracał się powoli w takt muzyki z fletu
• caci – post andyjski, pościć
• cacique – kacyk, przywódca indiańskiej społeczności
• cacir capac – wizytator ziem i ludu
• caefoer – termin oznaczający zamianę lub zapłatę 
• cahiza – jednostka masy, m.in. do ważenia zbóż
• calla cunchuyu – tzw. Zmęczony Kamień, głaz który leży w okolicy Cuzco, pochodzi z czasów budowy twierdzy Sacsahuaman
• callanca – pomieszczenie lub dom wykonany z kamienia; obrobiony kamień
• callanos – prażnica, gliniane naczynie do prażenia kukurydzy
• callapo – tratwa, składająca się z trzech tratw połączonych ze sobą poprzeczkami
• calles – podział ludności na grypy wiekowe pod względem kondycji i sprawności fizycznej.
• callpa – siła lub moc, zarówno duszy, jak i ciała; wróżba. Słowo to oznaczało także ceremonię podczas której odczytywano przyszłość ze świeżo wyrwanego, bijącego jeszcze serca lamy.
• callqui rumi – płyta kamienna
• calzas – ręczne radło do uprawy twardej gleby
• cama – dusza, to, co nadaje kształt, formę, istnienie i życie, dawać siłę życiową, siłę istnienia, formę; ożywiać; obowiązek, przeznaczenie
• camac – bóg, dusza, życiodawca, moc władcy. 
• camac pacha – Czasoprzestrzeń, która Tworzy i Ożywia. 
• camantira – pióra ptaków, znajdujące się poniżej dziobu na podgardlu, pióra te wręczano jako nagrodę dla młodych chłopców (17 i 18-latknich) podczas święta itanpanaca
• camantira – ptak podobny do jaskółki, czarny, na skrzydłach jasnoniebieski, o czerwonej piersi i zielonym grzbiecie. 
• camavata – ajmarska nazwa rodzaju stra­ży przybocznej. 
• camay – styczeń
• camayo – specjalista od czegoś lub odpowiedzialny za coś. 
• camayoc – niższy rangą urzędnik lub majordom; ten, który jest odpowiedzialny za posiadłości lub niektóre pola; specjalista od czegoś, rzemieślnik 
• camcha – pieczone ziarno kukurydziane, prażona kukurydza
• campa – tchórz, zwłaszcza wobec pracy
• cana de Guayaquil – czyli „trzciny z Guayaquil”, gatunek bambusa z którego budowano tratwy
• canagua – zboże z rodziny komosowatych. 
• cancha – zagroda, dzielnica, teren ogrodzony murem i pełniący określoną funkcję 
• cancu (zankhu) – obrzędowe kulki (chleb) wielkości jabłka, z najczystszej mąki kukurydzianej, wypiekany przez Dziewice Słońca dla Inki, w święta i na potrzeby uroczystości jako ofiara dla bóstw
• canipache – szczypczyki do wyrywania włosów z brody. 
• canipo – srebrna płytka noszona na czole, oznaka szlachectwa. 
• cantar – miara masy
• cantarayquiz – październik
• cantut – uprawny krzew ceniony z uwagi na piękne wydłużone kwiaty w kolorze żółtym, fioletowym lub czerwonym. Z tych kwiatów wykonywano wiązanki wkładane na głowy młodzieńcom po ukończeniu egzaminu Huaracu
• capa Inca – Jedyny Inka, Inka jedyny z dwóch
• capa – jedyny z dwóch
• capac – bogaty, potężny, król lub imperator; często wystę­puje w imionach władców. Bogaty, ale nie materialne lecz duchowo. Wielkoduszny, miłosierny, łagodny, szczodry, sprawiedliwy, wspaniałomyślny, czyniący dobro.
• capac apu – Jedyny pan, władca, sędzia 
• capac ayllu – Królewski Ród
• capaccuna – wykaz władców cuzkeńskich
• capac Inca – Inka, który jest jedyny z dwóch
• capac llauto – królewska oznak władcy. 
• capac nan – królewska droga Inków 
• capac onco, capac uncu – królewska tunika. 
• capac rami – Królewskie Święto, święto starego słońca pod czas przesilenia grudniowego, także święto królów inkaskich, miesiąc księżycowy, na który przypadało przesilenie grudniowe. 
• capac raymi – grudzień
• capac runa – królewscy ludzie, poddani
• capac titu – bogaty i szczodry, król rozdawca
• capac unancha – królewski znak. 
• capac hucha – dać grzech królewski lub dać sprawę królewską. Nazwa ofiary połączonej z pielgrzymką przedsta­wicieli prowincji do Cuzco. 
• capaccocha – specjalna ofiara składana poszczególnym huaca, mogła być również ofiarą z ludzi 
• capaccuna – poczet cuzceńskich władców 
• capacpa randicac – zwani inspektorami wszystkich ziem – administratorzy ze szczególnymi uprawnieniami, któ­rych zadaniem było przeprowadzanie inspekcji oraz dbanie o porządek w poszczególnych dzielnicach państwa
• capacqiana – to, co czyni królem; woda, która kapie kryszta­łami; woda, która kapie wyzwole­niem. 
• capallu – dynia, roślina podobna do dyni lub melona, jedzona gotowana lub duszona, bo na surowo jest niejadalna.
• capay apu – jedyny pan, sędzia lub król 
• capay auqui – główny dostojnik 
• capia – miękka i ugotowana kukurydza lub smaczniejsza odmiana kukurydzy
• capullana – kobiety, które na wybrzeżu (na północy) pełniły funkcje curaca, 
• cara, care – kukurydza, w dawnym Peru uprawiano ponad 42 jej odmian. Przez Majów nazywana Mayz
• carache – parch, zaraza, na jaką w Peru w latach  1544-1545 zapadły stada lam, guanako, wikuni, lisów.
• carasso – półmisek lub duży talerz. 
• cari chasquiy pacha – czas otrzymywania mężów. 
• carnero – chodzi o samca lamy lub lamę jako przedstawiciela gatunku lam. Może się też odnosić do innych wielbłądowatych, zwłaszcza alpaki. 
• Carrera de Indians – system żeglugi w konwojach, powołany w roku 1543 przez króla Karola I. W myśl tego dokumenty Hiszpańskie okręty handlowe płynące na trasie Ameryka Południowa  – Hiszpania (porty w Sewilli lub Kadyksie) miały pływać pod eskortą potężnych galeonów.
• cary – kukurydza
• cassana – w szachownicę, miejsce, gdzie są szczerby, miejsce gdzie mróz; nazwa dzielnicy i pałacu w Cuzco
• castilla urpi – europejski gołąb domowy, gołąb kastylijski, sprowadzony do Peru z Hiszpanii
• catu – targ, wymieniać na targu
• caui – bulwa jadalna, którą suszy się na słońcu, mogło być podawane z dodatkiem miodu lub cukru. 
• caviacoc – wróżbita, który przepowiadał przyszłość pijąc specjalne wy­wary
• caxa – mróz, ten który mrozi. 
• ccallac pacha – czasoprzestrzeń początków, wiek począt­kowy; miniona epoka świata. 
• ccallasana – wir powietrzny. 
• ccapaca cancaha – król lub pan, termin, który obecnie wyszedł z użycia 
• ccapaca suti – imię królewskie lub określenie potężnego władcy 
• ccapaca – bogaty apu – pan, współregent, książę 
• ccayo, cayo – rodzaj pieśni. 
• cchamani, sinti, ataani – dowódca 
• cchancca – nić
• ccoripaco ccorińncri – dowódcy Długouchych 
• ceiba – drzewo kapokowe, tzw. puchowiec. Z tego drzewa pozyskiwano „wełnę” którą wypełniano materace
• cenca – nos, występ skalny, szczyt
• ceque – według inkaskich wierzeń, linia łącząca miejsca mocy. Umowne linie lub zygzaki, które wychodziły promieniście ze świątyni Słońca w Cuzco i na każdej z nich znajdowało się wiele huaca, nad którymi czuwali członkowie konkretnych ayllu 
• chacana – drabina, nazwa gwiazdozbioru. Etymologicznie ozna­cza coś, co służy do przegrodzenia. Stąd być może odnosi się do obiektów, w których występują skrzyżowane linie, np. krzyża. 
• chacha coma – drzewo używane na opał i w medycynie. 
• chachacuna – mąż, starzec. 
• chacitaclla – ręczne radło do uprawy ziemi
• chacra – pole uprawne, plantacja, kawał ziemi uprawnej, posiadłość ziemska coś produkująca, więc także hodowlana lub górnicza
• chacu – planowe łowy z nagonką, polować z nagonką okrążając zwierzynę, zagradzać drogę, podczas takich polowań liczono zwierzęta, zabijano tylko określoną część, a wszystkie sztuki zdrowe i przeznaczone de rozmnożenia puszczano wolno
• chahua-huarquis – lipiec
• chahuar – włókno z agawy nazywane przez Hiszpanów konopiami. Inne źródło podaje że był to gatunek konopi wykorzystywany do wyrobu lin i wiszących mostów
• challa – kropić, zwłaszcza chicza w kierunku bogów gór
• challua – ryba, tym mianem Indianie określali wszystkie gatunki ryb rzecznych
• chalona – baranina
• chama, chamai – radość; zapewne rodzaj pieśni. 
• chambi – topór wojenny, maczuga bojowa i stop z jakiego ją wykonywano
• chamilco – gliniany garnek. 
• champerilla – święto czyszczenia kanałów doprowadzających wodę. Święto obchodzone przez wieśniaków andyjskich raczej w okresie kolonialnym.
• champi – stop, z którego wyrabiano oksze, czyli tak zwane żeleźce w broni drzewcowej; maczuga; ozdobne złote insygnia Inkaskiej arystokracji
• chan – wąż – w niektórych językach ludów północnego Peru
• chanca – amulet – nazwa stosowana na wyżynach; noga
• chanca zzapa – kiwać się, iść, dygotać
• chanchani – podskakiwać
• chakra kamayuq – rolnik, znawca agronomii, osoba organizująca terminy i zakresy prac rolniczych
• chakra yapuy – oranie pól; nazwa miesiąca
• chaqpa – określenie porodu, jeśli noworodek urodził się nóżkami do przodu – brano to za zły omen
• chaqui taclla – nożny pług indiański 
• chaqui taclla – nożny pług stosowany przez rolników z obszarów górskich. 
• chaqui – spragniony, suchy, mieć pragnienie, schnąć (kiedy pierwsza sylaba akcentowana na podniebieniu)
• chaqui – stopa, noga, łydka, udo
• charango –  mała czterostrunowa gitara, w której pudło rezonansowe wykonywano z pancerza pancernika
• charque – suszone na słońcu, solone mięso lam, łatwe w konserwowaniu, można było przechowywać w magazynach przez długi czas.
• chasca – włócznia z frędzlami, używana przez Cańarów. Dosłownie: kędzierzawa włócznia. Także planeta Wenus
• chasqui – goniec w sztafecie pocztowej, posłaniec, przekazywać, przyjmować 
• chaupi loco – stary człowiek powyżej 50 roku życia 
• chaupi yunga – żyzna ziemia, w dokumentach archiwalnych występuje jako piętro ekologiczne położone na wyżynach, pomiędzy wybrzeżem i górami.
• chaya – okrzyk zagrzewający do ataku lub do pracy. 
• chayna – ptaszek upierzony żółto i czarno jak szczygieł
• checan – w języku Mochica oznacza miłość
• checollo – gatunek peruwiańskiego słowika
• chhiki – zły los, zła wróżba
• chicchi – grad, gradobicie, gradobić
• chicha – sfermentowany napój z kukurydzy zawierający alkohol 
• chihuayhua – pewien gatunek kwiatów w kolorze żółtym. Z tych kwiatów wykonywano wiązanki wkładane na głowy młodzieńcom po ukończeniu egzaminu Huaracu
• chili – liczi, owoc zwany poziomką andyjską, smaczny owoc rosnący na niskich krzewach. Owoce pokryte pieprzykami mają kształt lekko owalny. Do Cuzco po raz pierwszy sprowadzono w roku 1557
• chillca – pewien gatunek krzewów
• chillca – krzew, roślina o gorzkich i lepkich liściach. Wywar stosowano na ból stawów, obrzęki
• chimora – napój pozyskiwany z kaktusa Neoraimondia macrostibas
• chimpu – wełniany znak własności, znaczyć kolorowymi pasmami weł­ny, obwódka wokół słońca lub księżyca
• chimu – potężny
• china – dziewka, służąca, samica
• chincha camac – Bóg, dusza lub twórca ludu Chincha, lub Ocelot Bóg
• chincha – odmiana ocelotów
• chinchi uchu – maleńka bardzo ostra papryka
• chinu – gorzkie ziemniaki, które wielokrotnie mrożono nocą, a gdy za dnia odmarzły, wydeptywano, aż stały się suche i twarde, zdatne do przechowywania przez lata. 
• chipana – bransoleta noszona na lewym przedramieniu przez Głównego Kapłana Świątyni Słońca. Większa od innych bransolet, zamiast medalionu miała wklęsłość wielkości połowy pomarańczy, starannie wypolerowane. Służyło to do rozpalania ognia od słońca – działało jak lustro 
• chirimiya – flet
• chiririnka – owad zwany błękitną muchą, w wierzeniach andyjskich owad zwiastował śmierć
• chocllo – kaczan kukurydziany
• chocro – owoc, suchy, twardy i pusty w środku
• cholita – półkrwi Indianka uważająca się za coś wyższego
• cholo – Indianie, którzy z dobrej woli lub konieczności przebrali się w miejską odzież lub udają, że nie są Indianami. Brzmi bardzo obelżywie; określenie zdegenerowanego mężczyzny nie pełnej krwi indiańskiej, także pies lub obelżywe określenie dziecka Murzyna i Indianki lub Murzynki i Indianina, a czasem także Metysów i Mulatów
• choque chinchay – Szczerozłoty Ryś jako inna nazwa Apachi Ururi. 
• chota – sążeń. 
• chotarpo – afrodyzjak. 
• chozas – kamienny szałas pasterski, służący jedynie jako czasowe schronienie, budowany na planie koła lub owalu. Kamienie układano niestarannie, luki zatykano mchem i ziemią. Drewnianą konstrukcję dachu okładano wysuszoną trawą ichu
• chuqui – dzida, włócznia
• chucam – ziele używane między innymi na nieprzyjemny zapach z ust i nosa. Źdźbła tej rośliny zjadano podczas postu przed świętem Raymi
• chucchu – dreszcze, malaria, febra
• chuchau – agawa, roślina zwany przez Hiszpanów maguey. Liście i drewno miały szerokie zastosowanie przez artystów, i rzemieślników do wyrobu odzieży, podeszw, pasków, uzd, sieci na ptaki itp. Z mielonych korzeni wyrabiano mydło do mycia włosów i twarzy, lekkie drewno wykorzystywano do budowy tratw
• chuco – nakrycie głowy wojownika u ludów Colla
• chucu – kapelusz, przybranie głowy, hełm. Wełniana czapka w kształcie moździerza lub kapelusza bez ronda stosowana do formowania czaszek u dzieci
• chuchu – bliźniacy; piersi kobiety
• chukam – gatunek koniczyny
• chuku – kapelusz, hełm
• chulla – jeden z pary, której drugi człon zginął
• chullpa – kamienne budowle podobne do kwadratowych lub okrągłych wież, służyły jako mieszkanie lub grobowce. W języku ajmara oznacza wykonany z trawy górskiej worek w którym chowano zmarłych. Nazwa worka przeniosła się na budowle w jakich je znajdywano oraz na ich budowniczych
• chullpa puchu – resztki mumii; w mitologii Inkaskiej to plemiona będące pozostałością po poprzedniej ludzkości. Odnosiło się to do plemion Uru i Chipaya
• chumpi – szeroki, wzorzysty pas tkaniny ale także pas z wzorami zdobiący ceremonialne kubki qiru; barwa kasztanowa
• chunca camayu – dziesiętnik, odpowiedzialny za dziesiątkę, głowa rodu
• chunca curaca – naczelnik grupy
• chunca – dziesięć, ród jako część składowa wsi, dziesiątka, gra losowa; dzielić na dziesiątki, dzielić na rody, grać w grę losową
• chunchos – dzikusy, ogólna nazwa „niecywilizowanych” plemion z selwy. 
• chunga – dziesięć rodzin należących do klasy społecznej hatunruna
• chunire – ten, który robi suszone ziemniaki 
• chuno – zienmiak suszony na mrozie przez tydzień
• chunu – roślina zwana papa, niektóre odmiany małych i twardych ziemniaków, wymrożone nocami i wysuszone na słońcu, gorzkie ziemniaki uprawiane w strefach częstych przymrozków na wielkich wysokościach, prze­chowywane przez wiele lat i używane na zupę
• chupi qhatu – kobiety gotujące i sprzedające zupę chupi, handlują także innymi potrawami i wiktuałami 
• chupi – zupa z ziemniaków, zieleniny, sera i odrobiny mięsa. 
• chuqi illa – złote lub polujące śwaitło; Wenus jako gwiazda wieczorna; strzał pioruna; światło pioruna
• chuque chimchay – ryś, jakiś gatunek dzikiego kota. 
• chuque ylla – Złoty Skarb. 
• chuqui – broń ręczna podobna do piki
• chuqui chinchay – może oznaczać zwierzę podobne do rysia, nazywane też po prostu chinchay lub szczerozłotego rysia. Jest to zapewne nazwa jakiegoś ciała niebieskiego, określonego w jed­nym ze słowników jako „pewna gwiazda podobna do barana”. 
• chuquiapu – Złote Pole, Złota Kopalnia
• chura – kłaść na właściwym miejscu
• churi – syn mężczyzny, czasem także córka mężczyzny (w liczbie pojedynczej i mnogiej)
• churo – muszla, także osoba opiekująca się 4-osobową grupą gońców chasqui oczekujących w jednej stacji 
• churop maman – dosłownie: matka muszli; 
• churu – ślimak, małż, muszla; 
• churup maman – złoże muszli, 
• chuspa – torba sukienna noszona na ramieniu, zwykle używana do no­szenia liści koka
• chutarpo – służyło by przysposobić mężczyznę do cudzołóstwa
• chuy – roślina podobna do ciecierzycy. Ziarna są okrągłe, różnokolorowe. Ziarna wykorzystywano nie tylko w kuchni, ale też w grach i zabawach.
• chuymani – to co ma rozum i dusze; ajmarska nazwa wyspy Słońca na jeziorze Titicaca
• cie quich aen – w języku kultury Mochica młodzieniec będący pretendentem do objęcia tronu po swoim ojcu
• citua raimi – lub citua coca – jezioro, morze, staw, każdy zbiornik wodny stały naturalny lub sztuczny; także pewien system nawadniający i uprawy roli na wyżynie wokół jeziora Titicaca; rozsadnik
• citua – święto obchodzone podczas nowiu czwartego miesiąca księżycowego, podczas którego odprawiano rytuał polegający na oczyszczeniu ludzi, ziemi i powietrza z chorób i win – oddawano cześć Ziemi i Księżycowi. 
• coca hacho – przeżuta porcja koki lub przeżuwacz koki. 
• coca pallac – młodzież w wieku od 12 do 16 lat.
• coca – krzew coca i jego liście. Liście zawierają wiele alkaloidów, witamin i mikroelementów; żute ze związkami wap­nia mają działanie uspokajające, łagodzą uczucie głodu, bólu. Sto­sowane przy składaniu ofiar, wróżeniu, w medycynie andyjskiej, rosnąca na wschodnich stokach Andów.
• cocha – jezioro, morze, staw, każdy zbiornik wodny stały, naturalny lub sztuczny, pojemny rezerwuar na wodę, fala
• cocohuay – turkawka
• coitus contra naturam – hiszpańscy duchowni określali tak „spółkowanie sprzeczne z naturą”
• colla nusta – księżniczka, córka królewska, której matka pochodziła z ludu Colla
• colla – oracz, rataj
• collahuaya – znachor – dostarczał roślin leczniczych, amuletów i talizmanów.
• collana – najważniejszy, najwyższy 
• colląue machac-huay – Srebrny Wąż, Srebrna Żmija, określenie kanałów doprowadzających wodę
• collca pata – Plac Spichlerza, Taras Spichlerzy. 
• collca – magazyn, spichlerz, także określenie pory żniw i obfitości. 
• collcam – spichrzy
• collque – srebro
• comascas – znachor leczący zwykła ludność
• compi – wzorzyste cienkie tkaniny wysokiej jakości, tkać takie tkanin, szaty z takiej tkaniny nosili szlachetnie urodzeni, żołnierze, urzędnicy, curacowie
• con – ogień
• conccoylla – amulet miłosny. 
• conchi – muszla mięczaka żyjącego w wodach Pacyfiku koło Kolumbii, służąca do sygnalizacji i alarmowania, wydawała wysokie, silne tony
• conopa – amulet – nazwa stosowana na wybrzeżu
• conquista – podbój 
• Consejo de la Suprema i General Inquisición – potocznie zwana Supremą, Rada Najwyższej i Generalnej Inkwizycji w Hiszpanii
• converso – osoba pochodzenia żydowskiego, która przeszła na chrześcijaństwo 
• coqueros – przeżuwacze koki
• cora cora – chwaścisko, miejsce zarośnięte chwastami, łąka;
• cora manca – Garnek Zielska. 
• cordeles – hiszpańskie narzędzie tortur polegające na wyciąganiu torturowanego za sznury
• core quenque – gatunek ptaka. Dwa jego pióra, które były w kolorze biało-czarnym, nosili Inkowie jako insygnia władzy.
• cori ccacca – złota butelka. 
• cori chaochoc – tambo które wypuszcza złote i srebrne pędy i jego waka. 
• coricancha – dosłownie: złota zagroda; nazwa głównej świątyni Słońca w Cuzco 
• corotasque – młodzież w wieku od 12 do 18 roku życia, zajmująca się przędzeniem i pilnowaniem pól uprawnych 
• corpa huaci – dosłownie gości dom, zajazd, gospoda, hotel
• Corregidor de indios – hiszpański urzęd­nik królewski sprawujący władzę nad ludnością indiańską na obsza­rze prowincji. Do jego zadań należała mediacja we wszystkich sprawach między Hiszpanami a Indianami, ściąganie pogłównego, pańszczyzny itp. Inca Garcilaso de la Vega pisał w swojej kronice, że około roku 1605 na terenie Peru działało 300 takich urzędników.
• corregimientos – królewscy zarządcy ziem należących do państwa
• costa – wybrzeże 
• cotohe – dom
• coy, cuy – świnka morska, przez Hiszpanów przezywana królikiem indiańskim
• coya pacsa – córka namiestnika
• coya raimi – święto inkaskie przypadające na początek pory deszczowej 
• coya – królowa, główna żona Inki i zarazem jego siostra, zamężna mieszkanka Cuzco, czasem także Księżyc, kopalnia, dołek, w którym sadzi się kukurydzę
• coyllur – gwiazda
• coyo sesec – rózga, po której uderzeniu zostaje ślad. 
• coyo – ślad po uderzeniu, siniak. 
• coypu – nutria
• cristiano – określenie Hiszpana, chrześcijanina istiano viejo – pochodzący ze starego chrześcijańskiego rodu 
• cuadras – siatkowy układ ulic, przecinających się pod kątem prostym – wprowadzony w okresie kolonialnym przez Hiszpanów system budowy nowych osad na wzór miast kastylijskich
• cuatralbo – tak określano dziecko Hiszpana i Metyski lub Hiszpanki i Metysa
• cuca – krzew kokainowy, liście krzewu kokainowego
• cuchi – świnia, z hiszpańskiego cochino
• cuchuchu – smaczny, słodki owoc rosnący pod ziemią, jadalny na surowo, stosowany także na niestrawność. Kształt przypomina korzeń anyżu. Roślina nie wypuszcza liści, a jedynie zielenieje ziemia nad owocem. Gdy zieleń znika, oznacza to że owoc dojrzał.
• cumbi camayoc – tkacz delikatnych tkanin 
• cumbi – delikatna tkanina wełniana z alpaki lub wigonia, noszona przez bogatszych; lub wykonana z niej odzież. 
• cuna – sekwencja dwóch przyrostków -ku i -na oznaczająca tego lub tę, co może pełnić funkcję lub stać się tym, co oznacza poprzedzający temat; np. mama -ku -na: ta, która pełni funkcje matki; istnieje także przyrostek [kuna], oznaczający liczbę mnogą, np. mama -kuna: matki
• cunacuy camayoc – Kaznodzieja, Doradca. 
• cuntur – kondor
• cunuńunun – grzmot burzy
• cupay – diabeł, czart, pierwotnie chyba cień zmarłego lub jego dusza skojarzona ze światem cieni
• curaca cuna – pryncypał, wykonawca rozkazów.
• curaca – lokalny wódz, naczelnik, wasal, etniczny zwierzchnik ayllu, wioski, plemienia, prowin­cji lub części prowincji. 
• curaca – starszy, starosta, tytuł miejscowych zwykle dziedzicznych przywódców przedstawicieli przodka założyciela grupy wobec grupy, a zara­zem przedstawiciela grupy wobec przodków, niższy szczebel administracji lokalnej we wsi i dolinie
• curacazgo –
• curandero – czarownik, wróżbę dla pojedynczej rodziny Indiańskiej wyznaczał na podstawie kształtu i wielkości organów wewnętrznych świnek
• curas – ksiądź, tak Indianie peruwiańscy określali katolickich księży przybyłych z Hiszpanii
• curcu – pień, korpus, ciało, belka
• curi chawchu – złote pędy, może też znaczyć „pierw­si przodkowie”. 
• curiquinque – ptak, czczony przez inków. Jego pióra wtykano Ince we włosy
• curuchec – topik, katalizator hutniczy, ruda ołowiu pomocna do wytopu srebra, oznacza „ten, który powoduje wyciek”
• cusquie raimi – święto ugorów, znaczące początek roku rolnego
• cusi – szczęśliwy los, szczęście w życiu codziennym, radość, przyjemność, zadowolenie, uciecha
• cusma – koszula
• Cusquenismo – idea zapoczątkowana w latach dwudziestych XX wieku. Jest to identykacja z samym Cusco i z całym regionem. Poczucie dumy z własnej historii, kultury i zabytków.
• cussi pata – plac radości i uciech; nazwa placu w Cuzco
• cussi – szczęście w regularnych sprawach życia codziennego, szczęśliwy
• cuy – świnka morska 
• cuychi – tęcza
• cuyeros – domek dla świnek morskich wykonany z cegły adobe
• cuyrícuc – wróżbita, wróżył z zabitej świnki morskiej
• czamaj pacza – okres ciemności, przed przyjściem Wirakocza
• dios – Inkaski Bóg Stwórca;
• długie uszy – oznaka przynależności do Inków. Uszy przekłuwano męż­czyznom w czasie inicjacji i umieszczano w nich złote krążki. 
• don, dona – tytuł grzecznościowy, używany w odniesieniu do rodziny królewskiej, szlachty, najważniejszych gubernatorów i dowódców wojskowych (między innymi Pizarra i Almagra). W czasach późniejszych używany coraz powszechniej, w XVI-wiecznym Peru tytuł dońa stosował się tylko do żon i córek hidalgów i konkwistadorów. Mimo że do szlacheckich krewnych Mansia Serry de Leguizamón zwracano się „don„, jednak nie czyniono tak nigdy w stosunku ani do niego, ani jego ojca – choć obaj byli hidalgami. Tytuł ów zyskali jednak ci nieliczni inkascy książęta, którzy przyjęli chrzest, między innymi syn konkwistadora, don Juan Serra de Leguizamón, jak wynika z testamentu jego ojca.
• donativos – darowizna
• dos corderos de la tierra – tamtejsze owce – tak hiszpanie w pierwszych latach konkwisty określali lamy
• duho – stołek, na którym sadzano podczas pochówku zwłoki zmarłego arystokraty
• duis – bóg
• el lavadero de los pies – łaźnia dla nóg Inki
• embarcadero – nabrzeże w porcie 
• encomendero – osoba otrzymująca przydział Indian zamieszka­łych na określonym terenie (encomienda) i prawo do korzystania z ich siły roboczej. W rozwiniętej postaci encomiendy encomendero miał formalnie prawo do pobierania stałego trybutu od powierzonych mu Indian. Od drugiej połowy XVI w. system encomiend był stopniowo likwidowany na rzecz innych form eksploatacji. 
• encomienda – ziemia wraz z indiańskimi wasalami, nada­wana w lenno przez Koronę, pod warunkiem prowadzania na niej działalności misyjnej. Nadanie mogło bezpośrednio dziedziczyć tylko jedno pokolenie – albo syn, albo wnuk encomendero – lub też bezdzietna wdowa i jej przyszły mąż. Bez zgody Korony nie mogli go dziedziczyć Metysi oraz potomstwo z nieprawego łoża.
• Espantoso – „straszny”, „budzący lęk” – hiszpańskie określenie sług inkwizycji, czyli tzw. familiarów, którzy m.in. dokonywali aresztowań
• estado – hiszpańska miara wysokości, równa wysokości mężczyzny, około 7 stóp
• estolik – miotacz oszczepów
• estopa – ugniecione palmowe włókno, służące do uszczelniania łodzi
• fanega – hiszpańska miara powierzchni 0,4-0,6 ha oraz miara ziarna równa ok. 50-60 litrów 
• fardo – tobół grzebalny, ciało zazwyczaj ułożone w pozycji siedzącej, okrywały delikatne, ozdobne tkaniny wykonane z wełny południowoamerykańskich wielbłądowatych oraz z bawełny
• feria – targi wymiany handlowej, organizowane za czasów kolonialnych w miastach na wybrzeżu
• Ferrocaril Central del Peru – Centralna Kolej Żelazna Peru, kolej transandyjska której budownuiczym był Ernest Malinowski
• fray – brat, hiszpański tytuł używany przed imieniem zakonników francisz­kanów, dominikanów i mercedariuszy
• froy – z łac. brat. Używane przed imie­niem w niektórych zakonach. 
• Fuero militar – tzw. Jurysdykcja wojskowa – prawa i przywileje, które król Karol III nadał w XVIII wieku wszystkim służącym w wojsku lub marynarce. Obejmowało ich prawo wojskowe a nie cywilne, mieli wiele praw podatkowych i socjalnych.
• Fur – w języku Chimu oznaczenie gwiazdozbioru Plejad
• futudo – instrument dęty z muszli koncha, wykorzystywany m.in. przez armie Inków
• gallina – rasa kur znoszących jaja zielono-niebiskie
• garua – mrzawka, mokra „zawiesina” z okolic Limy, powstała na skutek wilgotności powietrza dochodzącej do 100%.
• gringo – cudzoziemiec z bogatych krajów Europy, Ameryki Północnej, Japonii, a nawet Argentyny.
• gringo – w Ameryce Łacińskiej gwarowe określenie każdego obcokrajowca lub kogoś, o jasnej cerze. Oznacza nie tylko Amerykanina, lecz każdego cudzoziemca, który wyróżnia się od otoczenia akcentem, ubiorem, zachowaniem i karnacją skóry. W miarę napływu turystów także i z innych krajów jego zastosowanie uległo rozszerzeniu na przybyszy z Europy.
• grostis – wszystkie rośliny trawiaste porastające wysokogórski step na wysokości powyżej 3500 m n.p.m. 
• guacamayo – gatunek barwnej papugi ary
• guacanque – jakiś afrodyzjak.
• guacarimachic – kapłan powołany do rozmawiania z huaca
• guadua – gatunek bambusa rosnący w zatoce Guayaquil, z którego budowano tratwy. określano go także jako cana de Guayaquil, czyli „trzciny z Guayaquil”
• guaico – wąwóz, koryto powstałe po przejściu wezbranych wód lub lawiny. 
• gualpa – kura
• guallata – lub yuco, ptak, którego pióra zwane tocto Inkowie używali podczas oddawania czci Ince
• guaman champi – laska z dwustronnym ostrzem, po­dobna do halabardy. 
• guamani – prowincja. 
• Guanacaure – nazwa guaki z Cuzco
• guanaco – jeden z gatunków wielbłądowatych, żyjący w stanie dzikim, 
• guanay – w języku ajmara kormoran
• guanca – kamień; termin ten odnosi się również do osoby zamienionej w kamień i uświęconej, której składano ofiary by prosić o pomoc; również wzięcie jakiegoś obszaru w posiadanie
• guaranga curaca – naczelnik tysiąca gospodarstw 
• guaranga – tysiąc; w systemie organizacyjnym jednostka administracyjna skupiająca tysiąc gospodarstw 
• guarco waga – nazwa jednego z andyjskich państw 
• guarcuni – wisielec 
• guare – specjalne deski, które wkładane pomiędzy pnie tratwy służyły jednocześnie za ster i kil.
• guari – bóstwo której pacarina było morze, nauczył ludzi budować tarasy uprawne i kanały nawadniające, przez co był czczony na całym obszarze północno-środkowych Andów.
• guarme auca – Kobiety-Wojownicy. 
• guarmi hapiy pacha – czas brania żon. 
• guarmi pucara – Twierdza Kobiet. 
• guayna capre – Miejsce Bycia Młodym; 
• gubernator – hiszp. gobernador, urzędnik królewski sprawujący władzę na pewnym terytorium. Gubernatorem na podbitym przez siebie obsza­rze Peru został Francisco Pizarro.
• hacarícuc – wróżbita, wróżył z zabitej świnki morskiej
• hachas – siekiera
• hachas-monedas – miedziane sztabki w kształcie cienkich pozbawionych ostrza siekierek, które kupiecki lud Chincha wykorzystywał jako środek wymiany na inne towary.
• hacicnda – wiejskie gospodarstwo 
• haciendero – właściciel hacjendy.
• hahua simi – tak Inkowie określali języki obce 
• hakhsaranani apu – pan o wielkim majestacie 
• hambi camayo – lekarz.
• hampi camayoc – znachor – w państwie Inków i odpowiadał za opiekę nad naturalnymi zasobami medycznymi;
• hamurpa – wróżbita, który wróżył przyszłość z trze­wi zwierząt złożonych wcześniej w ofierze.
• hanan – górny. W andyjskim systemie organizacji przestrzeni i społeczeństwa określa to, co należy do górnej połowy (hanan saya), w przeciwieństwie do tego, co należy do dolnej połowy (hurin saya). 
• hanan ayllu – górny ród, to jest ta część rodu, której przełożony reprezentował cały ród
• hanan pacha – Górny Świat, czyli niebiosa
• Hanan Qucha – w mitologii Inkaskiej Górne Morze – położone na wschodzie i przechodzące w niebo
• hanan saya – górna połowa 
• hanan suyu – górny okrąg to jest ta część okręgu, której przełożony reprezentował cały okrąg
• Hanaq Pacha – w mitologii Inkaskiej Świat niebiański.
• haneg – taras uprawny
• hanega – miara objętości towarów sypkich (zbóż)
• hanpeq – znachor – leczył pacjentów przy użyciu ziół i minerałów podczas ceremonii religijnych i mistycznych;
• hanurpa – kapłan; wróżba z trzewi zwierząt 
• hapi ńuńu – rodzaj demonów władające ziemią przed stworzeniem Słońca. Etymo­logicznie prawdopodobnie „ten, który łapie i wysysa”.
• haque – w języku ajmara oznacza „ludzie”. Lud ten się tak własnie określał.
• harapa – motyka, narzędzie rolnicze używane na wybrzeżu (przez Hiszpanów nazywane lampa)
• haravec, haravicu – poeta, historyk 
• hatha – kasta, rodzina ayllu, zarodek roślin, zwierząt lub ludzi
• hatun apu – wielki pan
• hatun caci – wielki post
• hatun curaca – pan ważniejszy od innych, bardziej znany i bogaty 
• hatun cuzqui – maj, oranie nieużytków
• hatun pucuy – luty
• hatun puna – wielki step
• hatun runa – duży człowiek; 1. Chłop, pełnoprawny członek wspólnoty, posiadający w niej prawo do ziemi. 2. Człowiek wysoki wzrostem; 3, dorosły, mający prawo do ożenku; 4.robotnik za dniówkę lub jadło 
• hatun – wielki, duży
• Hauaynin Ayllo – ród Hawaynin. „Hawaynin” może znaczyć „ich wnukowie” i w tym przypadku znaczyło­by „ród ich wnuków”. 
• haya chuco – dosłownie żółty kapelusz. Wg słowników keczua i ajmara: lalka, maska, błazen, pewna postać w tańcach przebierańców lub jeden z typów masek. 
• haylli – triumfalny śpiew przy pracy lub śpiew wojenny; ryt­miczny śpiew przy pracy z zaśpiewem i odpowiedzią; śpiew zwycię­skich wojowników lub u rolników rodzaj pieśni narzucającej rytm orki pługiem nożnym; triumf, uroczyste wejście do miasta zwycięskich wojowników z jeńcami. 
• haywintu – rodzaj broni, kamień przymocowany do sznurka
• henequen – włókno z którego wyrabiano liny i takielunek do łodzi
• hialcata – naczelnik 
• hibaya – wydłużony kamień
• hibaya – ciężki kamień. 
• hidalgo – członek starej hiszpańskiej szlachty; hijo de algo, syn człowieka dobrze urodzonego (dosłownie: syn kogoś).
• hierba luisa (hierba de cedron) – roślina, z której robi się herbatę o zapachu pomarańczy, pomocna przy dolegliwościach żołądkowych
• hihuana – kamienne narzędzie do kruszenia kamienia
• hilmaya – rodzaj kary wymierzany inkaskiej arystokracji, polegający na zrzuceniu z niewielkiej wysokości ciężkiego kamienia na leżącego poniżej skazanego
• hiwa – umieranie
• hiwana – w ajmara narzędzie do zadawania śmierci
• honda – proca
• hoyas – dziury, doły w ziemi, wykorzystywane jako depozyty wody, umożliwiały prowadzenie gospodarki rolnej na terenach pustyn­nych. 
• Hu, capay inga – „Niech tak będzie, Jedyny Inko.” 
• huaca – świątynia, zabytek, inkaskie przedmioty lub miejsce kultu, związane z przyrodą, także płacz. Tym mianem nazwano wydobytą w roku 1556 w kopalni Callahuayi bryłę złota, wielkości ludzkiej głowy. Właściciel kamienia postanowił przenieść się do Hiszpanii i podarować go królowi Filipowi II. Jednak statek którym podróżował przepadł w drodze do Hiszpanii
• huacalguaca – wszystko, w czym przejawia się moc; bóstwo, świątynia bóstwa lub jego figura
• huacanqui – amulet miłosny 
• huacap villac – kapłan, który rozmawia z huaca 
• huaccha – sierota, osobnik pozbawiony rodziców 
• huaccha cuyac – określenie „Władca miłosierny dla biedaków”
• huaco – kobieta wolna, wojownicza, nie bojąca się zimna i pracy
• huacra – róg zwierzęcy
• huacsa – kapłan z regionu Yauyos, wyższy rangą od yańac 
• huagcho – biedny sierota, podrzutek
• huagueros – peruwiańscy złodzieje, zorganizowane gupy rabusiów, okradający groby
• Huahua – córka dla matki ( w liczbie pojedynczej)
• huallcanca – tarcza
• huallpani – dowódca lub osoba odpowiedzialna za przygotowanie bankietu i innych podobnych imprez 
• huaman – sokół, nazwa określała kilka gatunków tego ptaka
• huanchaco – nadmorski ptak, zwany także pichi lub chirote, znany z bardzo ładnego śpiewu
• huana – karcić, karać; powodować rozmnażanie, zapładniać, mnożyć
• huanacu llama – większy gatunek lamy, przez Hiszpanów zwana baranem
• huanacu – guanako
• huanca nusta – córka króla, której matka pochodziła z ludu Huanca
• huancar – bęben wojenny
• huano – łajno, ekskrementy
• huara – spodenki, opaska na biodro noszona przez mężczyzn
• huarachicuy – ceremonia wyprawiana z okazji osiągnięcia dojrzałości płciowej przez młodych arystokratów. Huarachicoy – obrzęd, który był swego rodzaju inicjacją, podczas którego poddawano młodzieńców, a wśród nich następcę tronu – wszelkim próbom. Efektem Huarachicoy było przyjęcie młodzieńców w poczet osób dojrzałych i inkaskiej warstwy szlacheckiej. Następca tronu – który jak równy z pozostałymi uczestniczył w całym procesie – otrzymywał na zakończenie żółtą opaskę, którą owijano mu głowę.
• huaracu – wkładanie spodenek, ceremonia uznania za dorosłego mężczyznę
• huaranga curaca – pan tysiąca Indian
• huarmi – kobieta, żona, także baba, obraźliwe określenie kobiety
• huarmi roqoy – „porwanie” kobiety na jedna noc, czyli inkaski zwyczaj ubiegania się o względy kobiety. Zazwyczaj zaręczyny ogłaszano po tym „porwaniu”
• huasca – lina, łańcuch, sznur
• huascar – wiążący, łączący, skuwający
• huata – rok, a także wiązadło, wiązanie, wiązać
• huatuc – wróżbita, który wprowadzał się w trans, pijąc wywary, po którym przewracał się na ziemię i opowiadał o tym, co stanie się w przyszłości.
• huauque – brat i brat stryjeczny mężczyzny do czwartego stopnia
• huauqui – brat mężczyzny do czwartego pokolenia; sobowtór inki 
• huayco – lawina błotna, błotnko-kamienista
• huayna capac – Młody Król, Młodszy Król
• huayna – młody, młodzieniec, młódka; przed nazwą góry: niższa z dwóch, przed imieniem: junior
• huayru – śliczny; wygrana w grze, wygrywający
• huayrur aclla – najładniejsze dziewczęta wśród aclla 
• hucha – grzech, przekroczenie ustalonych relacji
• huchu – Ten, Który się Ześlizguje; Plejady. 
• huicungo – palma z Amazonii, wykorzystywano je do bydowy konstrukcji szłasów
• huilancha – nieckowaty kamień z otworem odpływowym służący do krwawej ofiary
• huilca – z nasion tego drzewa uzyskiwano środek odurzający, który arystokracja Inkaska wdychała przez specjalne rurki – znaleziono taką rurkę przy mumii na Machu Picchu. Drzewa te rosły na pampach zwanych Huilca pampa. Inni badacze twierdzą, że środek ten stosowano do leczenia zaparć.
• huira – tłuszcz
• huito – owoc rosnący w Amazonii, z którego robiono sok na obrzędy zaślubin – nacierano nim ciało i polewano głowę młodej dziewczyny
• hullti – gliniane naczynie na popiół roślin używane w ceremoniach
• hullti – woreczek na wapno przeznaczone do żucia z liśćmi koki. 
• hunpatu – ropucha;
• huk wamani – odległość 10 dni drogi; określenie prowincji
• hunu – liczba 10000; jednostka administracyjna obejmująca 10 tyś mieszkańców; szef takiej jednostki
• huminta – masa kukurydziana przyprawiona na słodko lub słono z dodatkami, zwinięta w kiść kukurydziany i ugotowana lub upieczona lub chleb wyrabiany z mąki kukurydzianej, jedzony przez Indian w święta
• hurin – dolny, przeciwstawienie hanan, a więc także to, co ciemne, niewidoczne, przyszłe, żeńskie, słabe, mokre, księżycowe i skojarzone ze światem podziemnym; w nazwach jednostek administracyjnych wskazuje tę, której szef uważany był za drugiego wśród obu szefów danej grupy
• hurin ayllu – dolny ród, to jest ta część rodu, której przełożony reprezentował cały ród pod nieobecność pierwszego
• Hurin Pacha – w mitologii Inkaskiej Dolny Świat
• Hurin Qucha – w mitologii Inkaskiej Dolne Morze – położone na zachodzie, tam znikało Słońce schodząc do świata podziemnego
• hurin saya – dolna połowa
• hurin suyu – dolny okręg
• ichhu – rodzaj trawy rosnącej w wysokich Andach
• ichoc – lewa strona 
• ichu – ostnica, być może także wszystkie rośliny trawiaste porastające wysokogórski step na wysokości powyżej 3500 m n.p.m.
• ichuris – znachor – określenie ogólne
• igapo – las podrównikowy
• igarite – mała łódka 
• illa – amulet, kamień zesłany przez Piorun, zapewniał szczęście znalazcy; skarb przechowywany na gorsze czasy
• illapa – piorun, błyskawica, grom, grzmot, arkebuz, mumia króla, strzelać (o piorunie), grzmieć, błyskać się, strzelić z arkebuza, forma którą po śmierci przybierał król
• illapantac – błysk pioruna
• Inacachasita – kobieta ubierająca się elegancko według stylu szlacheckiego
• Inaca ynacalla pachalicuni – ubieranie dworskiego stroju przez wymalowaną kobietę
• Inca rantin – zwani inspektorami wszystkich ziem – administratorzy ze szczególnymi uprawnieniami, któ­rych zadaniem było przeprowadzanie inspekcji oraz dbanie o porządek w poszczególnych dzielnicach państwa
• Incap Runam – Państwo Inków, poddani Inki
• inchic – orzeszek ziemny
• inche – owoc rosnący pod ziemią, przez Hiszpanów zwany mani. Jego pestka kształtem i smakiem przypomina migdał, jednak jadalna nie na surowo lecz po upieczeniu. Z pestki zmielonej z miodem wyrabiano nugat. Z pestek tłoczono olej stosowany w różnych chorobach.
• Indianie– miano nadane przez Hiszpanów tubylcom z Ameryk i Karaibów, wynikłe z przekonania, że kontynent ten stanowi część Indii 
• Inka – 1. Plemię, które osiedliło się w dolinie Cuzco i stworzyło imperium cuzkeńskie. 2. Najwyższa arystokracja Tawantinsuyu, człon­kowie rodów królewskich z Cuzco. 3. Tytuł arystokratyczny, w szczególności popularne określenie najwyższego władcy Tawantinsuyu, króla. 4. Grupy etniczne bądź spokrewnione z Inkami, bądź takie, które w drodze przywileju uznane zostały za spokrewnio­ne. Większość z nich zamieszkiwała w sąsiedztwie Cuzco.
• Inka wawqin – brat Inki, sobowtór, posąg władcy noszony w jego imieniu
• inqaychu – amulet, zazwyczaj kamienny, zapewniający płodność lam i alpak
• inkill – kwitnąca łąka; kwiecie
• inqa wawqin – brat Inki, tak określano figurę jaką tworzono na podobieństwo władcy i w lektyce obnoszonoją po kraju, jeszcze za życia władcy.
• inti raymi – czerwiec
• Inti – Słońce. 
• Intip Chacra – pole należące do Słońca. Inca Capac pierwszy prowadził po nim swój złoty pług
• Intip churin – Słońca Syn, Słońca Sługa, tytuł króla. Przydomek nadawany wszystkim mężczyznom krwi królewskiej, gdyż pochodzili od Słońca. Nie nadawano go kobietom.
• Intip Raymin – Słońca Święto lub Słońca Cykl, święto przesilenia czerwcowego, czyli nowego słońca, cykl kultu słońca, miesiąc księżycowy, w którym wypada prze­silenie czerwcowe; roczny cykl słoneczny
• Intipunku – inkaska Brama Słońca, energia jaka władca otrzymywał od bóstwa opiekuńczego. 
• ipa – siostra ojca. 
• iskay – dwa
• iskay sunqu awqa – „buntownik o podwójnym sercu”, czyli ktoś, kto chciał zabić władcę 
• iskay uya – dwulicowiec; nazwa plemienia lub państwa identyfikowanego z El Dorado
• isma – cynober, czerwień. 
• jaqi – termin w języku jaqaru, który określał grupę języków spokrewnionych z ajmara
• jiguima – roślina bulwiasta podobna do ziemniaka
• kacha – element; demon uwodzicielski 
• kachi – sól; w ajmara teren ogrodzony z jednym wejściem
• kacyk – cacique, termin pochodzenia karaibskiego, w kolonial­nym Peru równoznaczny z kuraka, 
• kallanca – długi kamienny budynek o wielu wejściach, w którym zbierano się i odprawiano rytuały religijne w okresie pory deszczowej 
• kallanka rumi – kamień używany jako cios
• kallpa – obrzęd doprawiany między innymi w celu przewidzenia wyników bitwy – wyrywano składanej ofiarze (np. lamie) serce i płuca, a płuca nadmuchiwano i wróżono z ich kształtu
• kama – energia, jaką bóstwo opiekuńcze daje władcy podczas bitwy
• kamachikuq – zarządca grupy roboczej we wsi
• kamaq – „pełna mocy, dysponująca mocą”, niebiańscy stwórcy i protoplaści poszczególnych bytów, którzy obdarowują siłą życiową i określonymi cechami swoje ziemskie dzieci (ludzi, lamy, kukurydzę), boska protekcja i nadana przez nich moc
• kamaq pacha – żyzna ziemia
• kamasqakuna – obdarowanie przez bóstwo umiejętnościami, najczęściej uzyskanie wiedzy przez uderzenie piorunem
• kanari – lud w dzisiejszym Ekwadorze; grupa Indian na usługach Hiszpanów, do celów pocztowych i zwolniona z innych czynności
• kanipu – srebrna blaszka lub diadem noszony na czole, oznaka szlachectwa
• kapitan – dowódca oddziału konnicy albo piechoty 
• katu – targowisko
• Kay Pacha – w mitologii Inkaskiej Świat tutaj, ziemia gdzie żyją ludzie.
• kayu – pieśń modlitewna
• kazpi – laska symbolizująca władzę
• keczua – język przyjęty przez Inków jako lingua franca ich imperium, którym do tej pory posługuje się wielu rdzennych mieszkańców Peru (nazywanych Indianami Keczua). 
• kero – drewniany lub kamienny kubek ceremonialny
• khacha – (rodzaj skały) pumeks
• kharisiri – ten kto ćwiartuje, ajmarska nazwa demona Pishatco
• khuyay – miłosierdzie, litość, miłość
• kijuchos – rytualna ofiara z ludzi lub zwierząt, składana do odstraszenia duchów
• kikuchikuy – dwudniowe święto podczas ceremonii inicjacji 13-14 letnich dziewcząt, gdzie nadawano im imiona
• killa – Księżyc
• killke – rodzaj prymitywnej ceramiki, przypuszczalnie wyrabianej przez lud Ayarmaca
• kingnam – język którym posługiwała się ludność Chimu. Wcześniej wersją tego języka posługiwali się mieszkańcy Mochica
• kipu – węzeł, węzły; system zapisu liczb oraz zasadniczo mnemotechnicznego zapisu innych danych za pomocą węzłów wiąza­nych na różnokolorowych sznurkach powtarzających się w sekwencjach, odchodzących od głównego sznura.
• kiraw – kołyska
• kirawpi kaq – dziecko leżące w kołysce – dziesiąta, najniższa grupa (kalla) przydatności ludzi
• koncha – instrument muzyczny w kształcie muszli lub z muszli, na terenach Boliwii nazywany pututu
• Kot-Sun – „Mieszkańcy jeziora”, tym mianem określali się Indianie Uru
• kraj ptaka tili – Indianie z Peru tak określali Chile
• kreole – dzieci Hiszpanów urodzone w Indiach Zachodnich 
• kuchu rumi – kamień kwadratowy
• kuku – owoc kaktusa
• kum – chrzestny ojciec, to stosunek pokrewieństwa nawiązywanego podczas obrzędów takich jak chrzciny, postrzyżyny, pierwsza komunia, ślub. Podobny do polskiego kuma, kumy i chrześniaka, ale nawiązywany przy chrzcie i małżeństwie. Im więcej człowiek ma kumów, tym lepiej, bo od kuma i kumy można oczekiwać wsparcia w potrzebie, ale trzeba im służyć, gdy zażądają. 
• kumpana – kamień używany jako młotek
• kuna – obrzęd pouczania jakiejś osoby przez starszych, krewnych. Inne określenie tego słowa to doradzać, pouczać, a w czasach kolonialnych wygłaszać kazanie
• kunti wisa – kapłan
• kuntur – kondor; pośrednik między światem górnym a dolnym
• kuri – piorun; bliźniak
• kusma, kuszma – tunika, plemiona zamieszkujące północne tereny dzisiejszego Peru nosiły długie tuniki w brązowym kolorze.
• kututo – instrument ludowy ze specjalnie spreparowanej muszli
• kuychi – tęcza
• kwinta – podatek 1/5 od złota, srebra, kamieni szlachetnych i pereł, płacony do Hiszpanii na dwór królewski
• laa mayco – samozwaniec, kacyk, który nie jest prawowitym władcą 
• laiqua – osoba praktykująca tzw. czarną magię
• laymi – działka w wieloletnim cyklu ugorowania. Każdy właściciel ziem podległych ugorowaniu nie ma przypisanej sobie ziemi, tylko prawo do uprawy określonej części laymi. O tym, które laymi, kiedy i jakimi ro­ślinami zostanie obsiane czy obsadzone, decyduje wioskowy specjalista
• lazarinos – trędowaty
• legua – hiszpańska miara długości; nie określona lecz najczęściej mierząca ok. 5572 m lub 6687 m lub 4500 m, legua pocztowa wynosiła 4 km, legua morska 5555 m (3 mile morskie),  
• libra – miara ilości papieru
• licencjat – określenie urzędnika królewskiego, najczęściej prawnika (stopień naukowy pośredni między stopniem bakałarza a doktora) 
• liqi – gatunek ptaka z rodziny czajek; rodzaj demona
• llaclla – ciosać drewno
• llaclla – tchórz, bojaźliwy, małoduszny
• llacolla – kapa wiązana na szyi końcami krótszych boków, noszona przez mężczyzn
• llacta – wieś, lud, ziemia, kraj, państwo; małe ośrodki zamieszkałe przez dane społeczności; bóg protektor wsi, ludu, ziemi, kraju, państwa; centrum ceremonialne wraz z przynależnymi ludźmi i zwierzętami
• llacta-camayoc – naczelnik ludu podległy pryncypałowi lub wykonawca jego rozkazów, odpowiedzialny za wieś, sołtys, włodarz, odpowiedzialny za bogów wsi lub bóg wsi. Urzędnik, który wraz z curaca był odpowiedzialny za dystrybucję i nadawanie ziemi, organizował dodatkowe prace (minka). Osoba taka była odpowiedzialna za organizację uprawy ziem wioskowych biedaków. Nocą grał z wieży sygnał na trąbce lub muszli, informując społeczna ludność, że następnego dnia praca będzie wykonywana na polu biedaka. Gdy Indianie jedli posiłek w domu, urzędnik ten miał prawo zaglądać do domów sprawdzając porządek, czystość i spokój.
• llacta pacha – określenie świata cywilizowanego, w idei Inków świat centrów ceremonialnych
• llactayoc apu – naczelnik 
• llactayoc – pan lub właściciel lam, lub ten, który posiada bydło 
• llakhuay – zwyczaj jedzenia papryczek chili z solą popijając łykiem chicha
• llakikuy – żałować
• llaksa-llaksa – określenie potężnego podmuchu
• llama llarna (llama-llamom) – maski; zamaskowani aktorzy, komedianci, rytualni tancerze często przebrani za lamę; 
• llama michi lub llama michec – pasterz lam. 
• llama – zwierzę wielbłądowate, głównie dotyczy lam
• llampa – motyka, łopata, używana przez rolników z wybrzeża – pierwotnie zwana harapa. 
• llancac allpa – klejąca czerwona glinka, stosowana jako zaprawa murarska, rozrobiona jak wapienne mleko. Nie pozostawiała śladów pomiędzy kamieniami, dlatego Hiszpanie uważali że Inkowie budowali bez zaprawy
• llanquenq – sandały, buty. 
• llanqui – buciki dla 16-letnich dziewczynek, wkładały je podczas uroczystości tasque quarmi
• llassayhuana – gatunek małego, zwinnego ptaka. 
• llauto – sznur okręcony wokół głowy w formie zawoju. 
• llautu – krajka do obwiązywania głowy
• llayca – czarodziej, wróż, zwykle taki, który szkodzi
• lliclla – chusta spięta na piersi klamrą topo, noszona przez kobiety z sierry, miała kształt kwadratu o boku długości jednego metra, w kolorze czarnym z różnokolorowym pasem na środku
• llik`ichiri – w ajmara ktoś, kto odbiera sadło
• llimpi – barwnik w kolorze purpury, uzyskiwany ze złóż kopalnych, barwa, farba, kolor
• lliphi – błyszcząca tkanina z wełny wigoniowej, porównywana do jedwabiu
• llipta – popiół z komosy ryżowej dodawany do liści koki i przeżuwany, zwiększał wydzielanie alkaloidó. 
• lloca – dziecko w wieku od 1 roku do 2 lat 
• lloque – lewy, lewa ręka, mańkut
• Ilucta – mieszaninia pieczonych ziemniaków i popiołu drzewnego którą namaczano patyczek, wkładany potem w usta podczas żucia koki
• llulla – kłamstwo, kłamca
• llullac uarmi uaua – dziewczynka w wieku od 1 roku do 2 lat 
• llullo llollac uamracona – raczkujące dziecko 
• Llullucha Pukyu (Źródło Wodorostów) w mitologii Inkaskiej źródło krystalicznej wody żony Słońca w Qulla Suyu
• llunphu – kamień okrągły
• lluychu – jeleń wirginijski
• lobos marinos – wilk morski, kronikarze hiszpańscy tak określali foki
• luicho – gatunek jelenia andyjskiego, 
• luru cachi – waka. 
• maca – bulwiasta roślina uprawiana przez Inków na dużych wysokościach, o silnych właściwościach rewitalizacyjnych, a także zapewniająca płodność. 
• macana – pałka bojowa trzymana oburącz z nasadzoną kamienną lub brązową gwiaździstą główką
• machac-huay – wąż, żmija, tym mianem określano różne gatunki żmij
• machapori – dzieci w wieku od 2 do 4 roku życia 
• macho capitu – być może z hiszp. capitan (kapitan, wódz) i z kecz. machu (stary); stary kapitan. 
• machu – stary
• madre dolorosa – „Matka boleściwa”, hiszpańskie narzędzie tortur inkwizycji, figura Matki Boskiej pusta w środku, najeżona gwoździami. Do środka wsadzano torturowanego.
• mahamae – metoda uprawy ziemi stosowana głównie na pustynnym wybrzeżu, polegająca na wykopaniu dołów w ziemi, które zalewano wodą i sadzono w nich różne rośliny. Metoda znana już przez kulturę Paracas.  
• mai de altura – choroba wysokościowa 
• mallco, mayco – kacyk, wasal 
• mallku – mumia 
• mallqui – drzewo, sadzonka, roślina, zmumifikowane ciało przodka, któremu składano ofiary i oddawano cześć, w ajm.: „roślina przygotowywa­na do przesadzenia”. 
• malquipavillac – kapłani, którzy komunikowali się z przodkami, organizowali ceremonie ku czci zmarłych, dostarczając im rytualnych ofiar
• maluri – odpowiednik „mitmag” w języku ajmara
• mama quilla – Pani Księżyc
• mama runtu – Pani Grad
• mama – pani, matka, wielka, płodna, tytuł nadawany kobietom zamężnym
• mama cocha – dosłownie Matka Jezioro; ocean, morze
• mamacona – 1. „Sprawująca funkcję matki”, kobieta służą­ca w klasztorze, starsza wiekiem i rangą od aclla. 2. Złoty łań­cuch. 
• mamaconas – kobiety przeznaczone do służby bóstwu słońca. Nałożnice królewskie nie mające krwi królewskiej, będące głownie cudzoziemkami
• mamanchic – matka lub pani nas wszystkich
• manana – dosłownie jutro, latynosi używają tego zwrotu by zakomunikować, że zrobią coś jutro lub w najbliższym, nieokreślonym czasie lub nawet nigdy
• manantial de agua – źródło wody 
• manco, mango – wymarły gatunek zboża (Bromus mango), które według informacji pochodzących z 1837 roku uprawiano jeszcze w okolicach Chiloe i wykorzystywano do produkcji pewnego napoju.
• manta – haftowany szal, czarny, wykonany z kaszmiru lub jedwabiu, okręcany wokół głowy i buistu, noszony przez peruiwanki w czasach kolonialnych
• mantacona – chłopcy w wieku od 12 do 18 roku życia, którzy zajmowali się pilnowaniem zwierząt hodowlanych i polowaniem na ptaki 
• mapamundi – pierwsza mapa tzw. Nowego Świata, jaką stworzył w roku 1500 żeglarz i kartograf Juan de la Cosa. Mapa obejmowała Duże Antyle, karaibski brzeg Ameryki Południowej, wybrzeże Brazylii.
• maqui – ręka, ręce, ramiona
• marca – ten, ta, to, co broni, więc bóg lub bogowie, także miejscowość, wieś, twierdza, obrońca
• mariscal – marszałek, dowódca kawalerii albo armii; w trakcie kampanii mógł stanowić prawo 
• marona – most linowy
• marovedi – najmniejsza hiszpańska moneta miedziana 
• maruchu – twarda odmiana kukurydzy
• masato – rodzaj piwa u Indian z nad Amazonki, wytwarzany ze sfermentowanej juki żutej w ustach i wypluwanej do naczynia. Ślina ludzka zawierająca materię organiczną zmieniała skrobię w cukier, a cukier w alkohol.
• masca pacha, masca paycha – frędzla nad głową będąca u Inków oznaką godności i władzy, zwłaszcza królewskiej. 
• mascalviha – znachorzy 
• maswa – słodkawa aromatyczna bulwa jadalna w kształcie wydłużonego stożka
• matecllu – ziele, stosowane do leczenia oczu
• mati – tykwa, roślina niejadalna, wyrabiano z niej dobrej jakości naczynia. Jadalne odmiany sprowadzili dopiero Hiszpanie
• Matiuma – Tykwiana głowa,Inkowie nazywali tak ludy prowincji Canari, którzy nosili długie włosy związane na czubku i przepuszczone przez rurke z tykwy.
• maycońa, mayco – państwo rządzone przez króla (królestwo) 
• mayu – rzeka
• mercachiflero – wędrowny handlarz 
• mesacuy – uroczystość składania hołdu duchom gór, uważanych za głównych opiekunów ludzi i zwierząt, od humoru których zależał urodzaj i ilość opadów. Ta uroczystość była składową święta czyszczenia kanałów zwanego champerilla.
• mete – zdobiona tykwa
• metys – tak określano dziecko Hiszpania i Indianki lub Hiszpanki i Indianina
• michini runacta – zarządzać lub kierować ludźmi, być przełożonym 
• micho guayna – młodzieniec w wieku od 16 do 20 lat 
• michu – niższy urzędnik państwowy
• micitu – kot
• milluy – skręcać sznurek. Sposób skręcania wełny na sznurek z którego wyrabiano obuwie lub powrozy do mocowania ładunków. Czynność wykonywana tylko przez mężczyzn
• minccacuni – proszenie kogoś o pomoc obiecując coś w zamian.
• mindalaes – klasa społeczna kupców, osoby z północnego wybrzeża wyspecjalizowanych w wymianie handlowej z odległymi krainami. 
• minka (minca) – system zlecania pracy lub wypełnianie obowiązków na zasadzie wcześniejszego porozumienia. W późniejszym okresie zwany ayni. Wymiana niesymetryczna pracy za pracę. Zapraszający do roboty podejmuje uczestników jadłem, koką, wódką i piwem. Pracy towarzyszy muzyka i śpiewy. Zapraszający zobowiązuje się przyjść do pracy, gdy którykolwiek z uczestników zwoła minke. Określana także jako dodatkowa praca egzekwowana od członków wspólnoty dla uzyskania dóbr przeznaczonych na potrzeby kultu, czy nadwyżek pozwalających na redystrybucję. Do minka przystępowała całą wspólnota chociaż były to prace nie konieczne lecz dodatkowe. Oprócz prac rolnych minca obejmowała budowanie, utrzymanie i czyszczenie kanałów nawadniających i zbiorników. Słowo pochodzi od minccacuni co oznaczało proszenie kogoś o pomoc obiecując coś w zamian.
• misti – ludzie mieszanego pochodzenia, biali, Metysi lub Indianie, ale mówiący w domu po hiszpańsku i zachowujący się jak biali. Często uważają się za Hiszpanów. Określana jako zeuropeizowaną warstwę peruwiańskiego społeczeństwa. 
• mita – system przymusowej rekrutacji do bezpłatnej pracy na rzecz ayllu, lokalnego curaca, naczelnika dużej grupy etnicznej, huaca, a w okre­sie panowania Inków – dla państwa. W czasach kolonialnych system przejęli Hiszpanie i okres mity trwał ustawowo cztery miesiące, ale właściciele ziemscy często łamali to prawo przedłużając okres pracy. Mita w kopalniach srebra w Potosi obejmowała co siudmego mężczyznę w wieku 18-50 lat.
• mita de obrajes – prace w tkalniach, gdzie produkowano tkaniny na potrzeby rynku wewnętrznego i na eksport. Wprowadził to Wicekról Francisco de Toledo 
• mitachanacuy – pracować, zastępując się kolejno przy wyko­nywaniu zadania
• mitima, mitmac – człowiek nie pochodzący z miejsca, w którym jest osiedlony, przesiedleniec; ludność przesiedlona. Prze­siedlenia miały na celu zapewnienie danej grupie etnicznej dostępu do dóbr produkowanych w innych strefach ekologicznych. Inkowie stoso­wali je zarówno w celach gospodarczych, jak i politycznych, umie­szczając lojalną ludność na obszarach świeżo podbitych. 
• mitmaq – przesiedleniec; ludność przesiedlona w celu wykonywania prac na rzecz państwa 
• mizqui – słodki, słodycz, miód
• mizqui tullu – próżniak, leń
• mocha – adoracja słońca, rodzaj modlitwy, uwielbienie, czczenie, poważanie 
• mochadero – miejsce przeznaczone do adoracji słońca; świątynia 
• molle – drzewo. 
• mollo chasąui camayoc – urzędnik z wybrzeża odpowiedzialny za rozprowadzanie muszli mullu sprowadzanych z morza północnego.
• mollocachac camayoc – osoba trudniąca się dystrybucja czerwonych muszli mullu.
• montańes – dzikus, także nazwa przybrana w latach 1560-1570 przez spiskujących Metysów z Cuzco
• montera – kapelusz noszony przez Indian z sierry, wykonuje się go z dwóch półkołowych kawałków sukna, przyszytych do siebie według obwodu krzywego.
• moraya – zienmiak suszony na mrozie przez 4 dni
• moryskowie – ludność muzułmańska, na Półwyspie Iberyjskim, którą zmuszono do przyjęcia chrześcijaństwa
• moya – wybrane pastwiska 
• muchha – oddawanie czci, adoracja. 
• mudejarowie – ludność muzułmańska, na Półwyspie Iberyjskim, która nie przyjęła chrześcijaństwa
• mulat – tak określano dziecko Murzyna i Indianki lub Murzynki i Indianina
• mulli – drzewo rodzące owoce w gronach długich i szerokich, dojrzałe owoce to słodkie i okrągłe ziarenka, liście drobne i zawsze zielone. Wytworzony z owocu sok był pomocny w leczeniu układu moczowego. Sok dodawano także do chichy. Długo gotowany sok gęstniał i tak wytwarzano słodki syrop. Syrop wystawiony na słońce kwaśniał i powstawał ocet. Gałązki wykorzystywano jako szczoteczki do zębów, a drewno wypalano jako węgiel drzewny.
• mullu – (Spondylus) czerwone muszle niezbędne do odprawiania specjalnych rytuałów i ceremonii, które Inkowie pozyskiwali bezpośrednio z regionów Manta, Puerto Viejo i wyspy Puna lub od ludów Chincha, którzy sprowadzali je drogą morską. Używano ich również do wyrobu figurek, korali i innych ozdób. Warsztaty obróbki znajdowały się głównie w Tumbes.
• muna – chcieć, kochać
• munay cenca – zdaniem autora: kochaj nos, co jest niemożliwe;
• muraya – ziemniaki liofilizowane w ten sam sposób co ch’uńu, które przedtem zostały wymoczone w wodzie i pozbawione skórki przez deptanie po wymoczeniu. 
• muru muru (moromoro) – kolor lam lub alpak, pstry, jaskrawy z plamami w różnych kolorach
• muruchu – określenie twardej, żółtej kukurydzy
• mussoc capac, mosso cappo – nowy imperator (młody) 
• musuq killa – nowy Księżyc (okres miesiąca)
• muti – gotowane ziarno kukurydziane jadane na zimno. Hiszpanie wymawiali to słowo jako mote.
• nakaq – „zarzynacz”, kategoria demonów
• nanasca – zbolały, obolały
• nańa – kobiety, siostra lub kuzynka do czwartego pokolenia
• napa – biała lama uważana za najcenniejszy dar dla Inki
• narcotraficantes – w obecnych czasach handlarze narkotyków
• Ni – w języku Chimu oznaczenie Wenus
• nińa – córka seńoryi wiraquchy. 
• nińo – syn seńory i wiraquchy. 
• nkampukllo – u Indian z nad Amazonki młoda dziewczynka, która osiągając wiek 12-14 osiągła wiek pozwalający na małżeństwo
• nkapukjero – u Indian z nad Amazonki stara kobieta mająca funkcę”Matki chrzestnej” dla młodej dziewczynki
• nucchu – gatunek czerwonej szałwi
• nufiu – sutek, pierś kobieca, mleko kobiece, ssać
• nunu – mleko, ale tym słowem określano także pierś i czynność ssania mleka.
• nuńuma – kaczka domowa peruwiańska
• nusta – córka inki; młoda dziewczyna o szlacheckim rodowodzie, księżniczka, szlachetnie urodzona dama. Klasyfikacyjna córka władcy. Inaczej: Infantki, córki królewskie i wszystkie inne córki wszystkich krewnych krwi królewskiej – dziewice krwi królewskiej. Jeśli dana nusta nie była z rodu, to nazywano ją imieniem prowincji, z której pochodziła jej matka – Colla Nusta, Yunca nusta itd. Tytuł nusta zachowywały aż do zamążpójścia. Zamężne nazywano pallami.
• obligaciones – za rządów wicekróla Francisca de Toledo uchwalono „Spis praw i obowiązków” dotyczących wszystkich kacyków w kolonii hiszpańskiej, które zawierały reguły obejmowania stanowiska curaca;
• obrajes – okresowy, przymusowy system pracy w warsztatach tkackich
• oca – jadalna bulwa, odmiana słodkich batatów, smaczne, słodkie warzywo, o podłużnym kształcie, grubości kciuka. Jadane na surowo, gotowane, w potrawce. W celu zakonserwowania suszone na słońcu. Z dodatkiem miodu lub cukru potrawa nazywała się caui. 
• ocllo – pani, dama, tytuł lub imię
• oidor – sędzia w audiencji. 
• ojota – indiańskie obuwie, sandały wykonywane ze skóry lam, przymocowane do stopy rzemykiem przeplatanym przez palce, noszone przez mężczyzn i kobiety
• olla – rodzaj glinianego garnka
• oncoy mita – pora deszczowa 
• oncoy, onqoy – choroba, zaraza, także określenie pory deszczowej 
• opa luna – Tępi Ludzie, pogardliwa nazwa jakiegoś ludu lub różnych grup etnicznych z północnego krańca Tawantinsuyu. 
• orco – góra, góry; samiec
• orejera – ozdobne tunele w uszach
• orejones – długousi, przedstawiciele inkaskiej szlachty 
• oroya – lina z podwieszonym koszem, do przemieszczania się na rzekami
• orpu – duży dzban. 
• oscollo – gatunek dzikiego kota. 
• otorongo – „tygrys”, czyli jaguar. Również może odnosić się do węża o nakrapianej skórze lub innych zwierząt pochodzących z Montanii. 
• oveja – lama lub samica innych wielbłądowatych. 
• oyua – zwierzę hodowlane, bydlę. 
• ozcollo – zwierzę nazywane przez Hiszpanów żbikiem
• pacańna – morze, jeziora i źródła uważane za miejsca, z których pochodziły poszczególne grupy etniczne.
• pacari – przechodzić z miejsca ciemnego i zamkniętego w jasne i otwar­te, zatem: świtać, rodzić się, wychodzić z ziemi, kiełkować
• pacaric tampo toco – okno tambo narodzin; okno tambo, z którego wyszli na powierzchnię ziemi. 
• pacarimusca – miejsce, w którym (przodkowie) wyszli z ziemi, aby się tu znaleźć. 
• Pacarina – miejsce pierwotnego pochodzenia na ziemi 
• pacarinim – posiadacz swojego poqan (miejsca pierwotne­go pojawienia się z ziemi); potomek tych, którzy pojawili się z ziemi, tuziemiec. 
• pacarisca – miejsce, w którym (kiełek) pojawia się z ziemi; miejsce narodzin (przodków). 
• Pacariscanchic – miejsce nasze­go pojawienia się, naszego wyjścia, lub miejsce pojawienia się naszych przodków. 
• pacay – owoc zwany przez Hiszpanów guava. Rośnie w długich, zielonych strąkach, grubości dwóch palców. W strączku są białe kłębki podobne do bawełny, mają słodki smak. W każdym kłębku znajduje się drobna, czarna, okrągła pestka. 
• Pacha Cama, Pachacama, Pacha Camac – 1. Dusza Czasoprzestrzeni albo Ten, Który Daje Światu Duszę, tzn. ożywia go, nadaje mu kształt lub czyni istniejącym; imię boga. 2. Centrum kultowe i słynna wyrocznia boga Pacha Kamaqa, nieco na południe od Limy. 
• pacha cutec – Świata Odwracacz, rewolucjonista, wielki wojownik, reformator
• pacha kuti pacha tikra – kataklizm, kara Boża, konsekwencja grzechów, nakładana na lud, np. obsunięcie się skały, powodzie
• Pacha Mama Achi – Matka Czasoprzestrzeń, Która Wróży. 
• pacha mama – Pani (Matka) Czasoprzestrzeń, Ziemia. 
• pacha rurac – ten, kto sporządza świat z czegoś
• Pacha Tierra – Ziemia i Czas, szczególnie złośliwa postać Pacha Mamy, Pani Kosmosu, która pożera wszystko. 
• Pacha Yachachi – imię boga; ten, który sprawia, że świat (kosmos) istnieje, ten, który nadaje mu kształt, ten, który sprawia, że zamieszkane są czas i przestrzeń. 
• pacha – ubranie, szata, odzież, także czasoprzestrzeń, kosmos, świat, miejsce w przestrzeni, chwila lub epoka w czasie
• pachaca curaca – pan stu Indian, stu gospodarstw domowych, także majordomu Inki 
• pachaca – 1. Mała pacha fragment czasoprzestrzeni. 2. Majordomus, zarządca służby, ewentualnie służący w ogóle. 
• pachaca – setka, jednostka administracyjna obejmująca 100 rodzin 
• pachaccan – niewolnik lub sługa
• pacharicuc, pacchacatic – kapłan wróżący z obserwacji ruchu pająków 
• Pachayachic Viracochan – Wiraqucha, Który powoduje, że Staje się Czas i Przestrzeń. 
• pachpa marcani mayco – naczelnik grupy ludności zamieszkującej dany rejon 
• paclla caque – golibroda
• paco aclla – w andyjskiej klasyfikacji wiekowej: młode dziewczyny mniej urocze, o niższej randze 
• paco – alpaka, przez Hiszpanów zwana owcą
• pacuyok – Długousi, którzy otrzymali ten tytuł za zasługi wojenne 
• padre – ojciec (także duchowny) 
• paja brava – tzw. groźna trawa, gatunek twardej trawy z ostrymi liśćmi. Dorasta do 1 m wysokości. Używana często na opał, a niektóre gatunki stosowano jako paszę
• pajonal – gatunek trawy
• pajonales – miejsce gęsto porośniete przez trawy ichu
• palla – tytuł zamężnej Inkaski odpowiadający tytułowi Inki jako tytułowi członka rodów wywodzących się od Manco Capaca w Cuzco. Nałożnice królewskie spośród krewniaczek i wszystkie inne kobiety krwi królewskiej. Przed zamążpójściem nazywano je nustami.
• pallapallalla – ubieranie dworskiego stroju przez wymalowaną kobietę
• pallar – gatunek fasoli, roślina podobna do europejskiej ciecierzycy
• palta – awokado, zielony owoc, kształtem przypomina gruszkę i tak był nazywany przez Hiszpanów. Pochodził z prowincji Palta.
• palta rumi – kamień płaski
• palta uma – typu deformacji czaszki
• pampa, bamba – to, co każdemu dostępne, plac, równina; to, co proste i ludowe, wspólne, wspólnota
• pampay runa – prostytutka
• pana – prawa strona, także siostra lub kuzynka mężczyzny do czwartego stopnia
• panaca – „ten z prawej strony”, grupa składająca się z klasyfikacyjnych braci i sióstr, grupa krewniacza. Nazwę panaka stosowano zwłaszcza w odniesieniu do arystokratycznych rodów cuzkeńskich wywodzących się, zgodnie z powszechnie podawaną wersją, od kolejnych władców inkaskich. 
• pancuncu – plecionka z trawy, często w kształcie kuli, którą podpalano i przenoszono w nich ogień, bo paliły się bardzo powoli
• papa – tatuś, tytuł używany przy zwracaniu się do mężczyzn nie-Indian, podkreśla zwierzchni status tak tytułowanego. Papa zwraca się do innych po hiszpańsku per: hijo, hija, „synu”, „córko”. Także ziemniak ogólnie, nie biorąc pod uwagę kilku tysięcy rozmaitych odmian, roślina rosnąca pod ziemią. Uprawiana tam, gdzie nie rosła kukurydza. Zastępowała chleb. Spożywano gotowaną lub pieczoną, dodawano do potraw. W celu przechowywania suszono na mrozie i słońcu – taką nazywano chunu.
• paqariku – obchody urodzin
• paqarina – w mitologii Inkaskiej miejsce wyjścia na świat danej grupy stworzonej przez Wira Qucha
• paqarimuq – ten, kto zrodził się z ziemi, na tym świecie
• paqariy – wy­puszczać kiełki, wychodzić z ziemi (kiełek). 
• paqo – znachor, osoba praktykująca tzw. białą magię – leczył duszę – zgodnie ze światopoglądem Inków duszą było serce;
• para – deszcz
• Parahuay – „obawiajcie się mnie”, nazwa rzeki którą Hiszpanie nazywali Rzeką Srebrną.
• paria pichiu – wróbel
• parihuana – flaming
• pata – taras, płaszczyzna pozioma, wierzch, schody
• pata charka larqa yaku – system nawadniający pola na tarasach
• pauau pallac – dzieci od 9 do 12 roku życia, wykonujące lekkie prace, z nich wybierane były ofiary capaccocha 
• paucar camayo – rzemieślnik wytwarzający przedmioty z różnokolorowych piór lub urzędnik odpowiedzialny za nie. 
• paucay muaray – marzec
• payacona – starsze kobiety w wieku powyżej 50 lat 
• paycha – chwast
• pepino – gatunek ogórka
• peso – nazwa monety i pierwotna miara wagi, 1 peso => 4,55 g; – po wprowadzeniu soli (jeden sol=100 centów) ludzie nadal liczyli 8 reali (80 centów) = jedno peso 
• pesquerias – łówisko, teren na któym rybacy poławiali „owoce morza”
• phata haya – owoc podobny do kaktusa
• Phaqsa Inti Usus Zapi Quya Wakcha Khuyaq – Księżycu, córko Słońca, Jedyna Królowo Miłująca Ubogich – słowa określające królową
• phiwi churi – dzieci Inki i coya, dzieci z prawego łoża
• Phiwi Warmi lub Maman Warmi – określenie coya, żony Inki
• phuru qaya – święto odprawiane ponad 15 dni po śmierci Inki, podczas ktego inscenizowano bitwy i sławiono zwycięstwa zmarłego władcy
• phurur awqa – okrągły głaz spychany na wroga z obleganej twierdzy
• picchu – szczyt 
• pichqa – pięć lub gra podobna do gry w kości, grano w nią na ceremoniach pogrzebowych by wywróżyć losy dla duszy zmarłego
• pifayo – palma z której wyrabiano łuki i groty
• pilico (pillqu) – 1. gatunek ptaka lub jakiś rodzaj ptaków, pióra w kolorze słonecznikowym. 2. coś dwukolorowego – białe i czerwone lub wielokolorowego.
• pilico camayo – być może: odpowiedzialny za pióra ptaka pilicu, urzędnik bądź rzemieślnik. 
• pillo lub pillu – rodzaj zawoju na głowie, podobnego do llauto, z tka­niny lub sznura; wieniec noszony na głownie przez mieszkańców Tumbez z nadbrzeżnej doliny Sullana w prowincji Guailas 
• pillullu – instrument muzyczny. 
• Piloto Mayor – hiszpańska funkcja Głównego Pilota, odpowiedzialnego za szkolenie sterników pływających do Nowego Świata oraz za gromadzenie informacji o żegludze w celu tworzenia map Ameryki.
• pinawa – gatunek rośliny o żółtych kwiatach. 
• Pincullo – instrument muzyczny podobny do fletu
• pirac – lina malowana krwią od ucha do ucha, którą malowano osobie przeznaczonej na ofiarę w Światyni Słońca w Cuzco podczas ceremonii Qhapaq Hucha, po wcześniejszym wyrwaniu mu serca i płuc. 
• pirca – andyjski system budowy ścian, jako mur kamienny w glinianej zaprawie
• pirua – sąsiek, spichrz zbudowany z trzciny oblepianej gliną
• pirwa – spichlerz lub przodek załorzyciel rodu
• pisco – peruwiański koniak lub wódka z winogron
• pishta – u Indian z nad Amazonki ceremonia zaślubin
• Pishtaco – zjawa, postać z wierzeń andyjskich, zwana także na południu Peru Naqaq, a w Boliwii Karisiri.
• poccha – miara zboża, hanega około 55 litrów lub pół hanegi około 27 litrów
• pocoy – dojrzewanie. 
• pocyo – źródło. 
• poncho – kwadratowe lub prostokątne, męskie okrycie z otworem na głowę, wzorzyste, nieprzemakalne, stosowane jako palto lub kołdra 
• pongo – służący dostarczany co tydzień na tydzień przez kolejne gospodarstwa proboszczowi lub do dworu zgodnie z warunkami dzierżawy. Inne znaczenie to kapłan bóstwa wami (kapłan niższego znaczenia to sukis, a wyższego to puqio
• pono loco – starzec w wieku 60 lat 
• poques – głupek
• poracaba – jakiś rodzaj koszuli lub podobnej części odzieży. 
• porras – maczugi 
• potala – kamień wrzucany do wody by utrzymać indiańskie tratwy na wodzie, pełnił role kotwicy
• potlach – w społeczeństwie andyjskim zjawisko wyrównania różnic społecznych w dół, dotyczy władz kościelnych i świeckich
• ppucu – ceremonialnie ceramiczne talerzyki
• pputi – pudełko, futerał z materiału innego niż drewno. 
• presidios – fort z garnizonem wojskowym, dający schronienie kolonialistom i misjonarzom w czasie zagrożenia ze strony Indian.
• probanza – dochodzenie przed sądem, polegające na wysłuchaniu świadków 
• puailla guamara – dziecko od 8 do 12 roku życia 
• puca buffeo – słodkowodny różowy delfin, żyjący w Amazonce i Ukajali
• pucara – twierdza, gród, zamek, coś, co broni, obrońca, bóg obrońca, wojownicy araukańscy z Chile określali tym słowem fort
• puchao, punchey – bóstwo słońca 
• puchca – wrzeciono do przędzenia, mały, drewniany lub ceramiczny dysk osadzony na drewnianej osi. Oznacza czynność przędzenia – wykonywały ja tylko kobiety 
• pucllacoc uamracona – mali chłopcy od 5 do 9 roku życia, którzy się bawią 
• pucllacoc uarmi – małe dziewczynki od 5 do 9 roku życia, z których wybierano kandydatki do aclla huasi 
• pucullu – grób
• pucupuco – szaro-czerwony ptak 
• puentes de hamaco – most linowy
• puento – tytuł używany przez władcę Cayambe w północnym Ekwadorze
• pukana – dmuchawka do strzelania zatrutymi strzałami
• pukullu – prymitywny dom, budowany w czasach przedinkaskich, także grobowiec gdzie chowano mumie zmarłych
• puma – puma, nazywana przez Hiszpanów lwem
• puma hina – tacy jak puma, określenie wojowników Inkaskich
• puna – step wysokogórski powyżej 3500 m n.p.m., także gatunek dużej kuropatwy; w Andach określenie choroby górskie
• Punchao – Słońce, Dzień Inti. Także wielka, wykonana ze złota i inkrustowana kamieniami szlachetnymi tarcza słoneczna, stanowiąca egzemplifikację głównego bóstwa Coricanczy 
• punchap villac – kapłani Słońca 
• punchau – dzień
• punchaw – pudełeczko zawarte w złotej figurce Słońca, w którym przetrzymywano prochy serca zmarłego Inki
• punchey – wschodzące słońce 
• puncu – drzwi, brama
• punoc paya – staruszka w wieku 80 lat, która tylko śpi i je 
• puqio – wyższej rangi pongo, kapłan bóstwa wami
• puquio – źródło lub podziemny akwedukt, którym woda transportowana była na znaczne odległości 
• pura killa – pełnia Księżyca
• pura-pura – metalowy pektorał lub napierśnik. 
• purej – składający daniny
• puric macho – starzec od 60 do 65 roku życia, który porusza się o lasce 
• purum auca – barbarzyńca z czasów przedinkaskich lub spoza granic państwa Inków
• purum wazi – dom opuszczony i zrujnowany
• purun runa – w mitologii Inkaskiej trzeci wiek Indian – ludzie barbarzyńcy;
• purur auca – kamienne kule czczone przez Indian. 
• pururauca – wojownicy powstali z kamieni
• purutu – fasola, wielkością mniejsza od bobu, stosowana do gotowania potrawek.
• puspu – suszona fasola
• puywam – mięsień sercowy
• pututo – gatunek muszli morskich wykorzystywanych do sygnałów dźwiękowych, piszczałka u Indian z nad Amazonki
• qalla sana – zorza polarna, znaki na niebie zwiastujące rozlew krwi
• qallki rumi – kamień używany do wykładania podług, posadzek, pełniący funkcję kostki brukowej.
• qaqa – formacja skalna
• Qaylla Pacha –  w mitologii Inkaskiej Świat krańców i granic
• qhapaq – król
• qhapaq unancha – symbol królewski, sztandar
• Qhapaq Zapa Apu Inti Churi – zwrot znaczący „Król i jedyny władca, syn Słońca”
• qhatu – największy targ w regionie Cuzco, który odbywał się co 8 dni.
• qichwa – strefa dolin wysokogórskich leżących na wysokości od 2500 do 3600-3800 m.n.p.m., charakteryzujących się umiarkowanym klimatem i dwoma porami roku (deszczową od listopada do kwietnia, suchą od maja do października)
• qillqa – malowidła, znaki graficzne. Tym mianem (lub reza lipichi) określano także system pisma hierograficznego ze składnikami fonetycznymi, używanego na obszarze dzisiejszej Boliwii
• qiru – kubek, z którego sporzywano napoje podczas ceremonii
• qispi – kryształ, obsydian, kamień szlachetny
• qocha – sztuczne zagłębienia terenu o regularnej formie, w których zbierała się deszczówka. Największa odkryta na wysokości 3883 mnpm. Te rowki w ziemi pozwalały na uprawę rolną bez konieczności budowania dodat­kowej sieci irygacyjnej.
• qolasiri – uzdrowiciel
• quebrada – urwisko;
• quena – flet wykonany z kości lub trzciny peruwiańskiej, mający około 40 cm długości i 1,5 cm średnicy. Z jednej strony jest 5 otworów, a z drugiej jeden.
• quenti – koliber
• quero – qiru, drewniany kubek, zdobiony do celów ceremonialnych
• quichu,qichuya – śpiew w trakcie polowania na wigonie lub jelenie albo w trakcie pozorowanej walki dwóch stronnictw; zaczyna zapiewajło, po nim powtarza cała grupa. 
• quicuchicui – zwyczaj splatania włosów u 16 letnich dziewczyn – gdy stawały się kobietami
• quicuchicui – uroczystość z okazji pierwszej menstruacji. 
• quilla – Księżyc, ale także określenie miesiąca 
• quillacu – chciwiec
• quillay – żelazo
• quillca – pismo, rysunek. Archeolog Ibarra-Grasso uważał, że Inkowie znali pismo hieroglificzne, które określali właśnie tym mianem.  
• quincha – ogrodzenie. 
• quinoa – proso, zboże z rodziny komosowatych, uprawiane dla ziarna (ryżu) na kaszę i liści na papkę, roślina zwana drobnym ryżem. Roślina z łodygi i liści przypomina lebiodę, a ziarno kształtem i kolorem podobne jest do ryżu.
• quipu camayoc – mistrz quipu, specjalista znający quipu, a także funkcjonariusze, pełniący role księgowych, których rolą było prowadzenie w magazynach skrupulatnych rachunków przychodów i rozchodów wszelkich produktów żywnościo­wych oraz wyrobów rękodzielniczych
• quipu – węzeł, węzły; system zapisu liczb oraz mnemotechnicznego zapisu innych danych za pomocą węzłów wiązanych na różnokolorowych sznurkach 
• quisguar – gatunek drzewa, na którym Hiszpańscy rolnicy zaszczepiali pędy oliwek
• quitu nusta – córka króla, której matka pochodziła z Quito
• qumpi – wzorzysta, cienka tkanina wysokiej jakości
• qurpa – skała metaliczna
• quwa – chmura gradowa
• quyllur – słowo określające gwiazdy, planety oraz komety
• raocana – narzędzie do pielenia. 
• raymi – święto zamykające cykl kultu i otwierające nowy; cykl kultowy
• Raymi Napa – figura lamy ze złotymi kolcami w uszach, ubrana w czerwoną szatę, traktowana jako insygnie królewskie
• Real Audiencia de los Reyes – Królewski Trybunał Apelacyjny w Limie
• Real Ejercito de Chile – za namową Rady Indii Zachodnich król Filip III powołuje w roku 1602 Królewską Armię Chile, celem militarnego wzmocnienia Kapitanii Generalnej Chile
• real – jednostka monetarna 10 centów, 10 reali- 1 sol de oro, 8 reali- 1 peso.
• redukcja – (hiszp.) reducción, reducciones; nazwa osad indiańskich zakładanych przez Hiszpanów w celu koncentracji rozproszonej po małych wioskach lud­ności i łatwiejszej jej kontroli. Miało to także ułatwić pobieranie daniny i nawracanie ich na wiarę katolicką. W Peru globalną politykę redukcji podjął i zrealizował wicekról Francisco de Toledo w latach siedem­dziesiątych XVI w. Redukcje, zakładane według wzorów hiszpańskich municypiów, zdezorganizowały wcześniejsze stosunki społeczne i eko­nomiczne. 
• regidor – rajca 
• repartimiento – rodzaj nadania ziemskiego, będący nagrodą za zasługi w czasie konkwisty. System pracy przymusowej i niewolniczej wprowadzony przez Hiszpanów na obszarze Indii Zachodnich. Pierwszego reparto dokonał Krzysztof Kolumb na wyspie Hispaniola. W dniu 21 kwietnia 1574 system przekształcono w odpłatną i obowiązkową kontrybucję pracy w wymiarze 8 dni roboczych w miesiącu na rzecz hiszpańskich kolonizatorów.
• reparto de efectos – w czasach kolonialnych system, który polegał na nabywaniu od indian za bardzo niskie stawki produktów ich prac, a sprzedawaniu im za wyskie kwoty wszelkich produktów, często im nie potrzebnych
• retablos – drewniany ołtarzyk, szopka, zwana także San Marcos czyli „Święty Marek”, o tematyce religijnej lub świeckiej, która miała strzec pasterzy i ich trzody. Wykonują je artyści z Ayacucho.
• reza lipichi – (qillqa) system pisma hierograficznego ze składnikami fonetycznymi, używanego na obszarze dzisiejszej Boliwii
• rescate – prawo Hiszpańskie, zgodnie z którym brano w niewolę wojowników, kanibali i tubylców, którzy nie chcieli się dobrowolnie poddać zwierzchnictwu Hiszpanii.
• rimac – mówca, w niektórych regionach także rybak
• rinriyoc auqui – szlachetnie urodzeni Długousi 
• riti suyu – ośnieżone pasma górskie
• riti – śnieg, śnieżyć
• roca – wódz
• rocot uchu – gatunek bardzo ostrej papryki o mięsistych dużych strąkach i czarnych pestkach
• rocro – potrawa z duszonego mięsa, młodej kukurydzy, dyni, ziemniaków i papryki
• rocto macho – głuchy starzec od 80 do 100 lat 
• ronto – jajko
• rucma – gatunek drzewa owocowego z owocami wielkości średniego jabłka, barwy beżowopomarańczowej z cienką skórką i miąższem pomarańczowożółty, słodki i mączysty, niejadalne pestki podobne do małych kasztanów, owoc nazywany przez Hiszpanów lucma
• rumi navi – Kamienne Oczy
• rumi – kamień, głaz, urwisko 
• rumpu rumi – kamień okrągły
• rumu lub lumo – mąka z manioku
• runa – żonaty mężczyzna lub zamężna kobieta, pełnoprawny członek rodu z prawami do ziemi, wody i bogów, także ludzie cywilizowani
• runa huana – karcący ludzi
• runa simi – język keczua, ludzka mowa, zwany „językiem ludzi”
• runay-pachacac – funkcjonariu­sze przydzieleni do podział ludności według wieku oraz kontroli grup guaranga (1000 rodzin) i pachaca (100 rodzin) w danym regionie
• runtu – jajo, grad
• rupa – płonąć, być gorącym, gorączka
• ruqutu – bardzo ostra papryka. 
• rura – robić, sporządzać
• rurachi – rozkazywać, by zrobili
• Ruwal – Stwórca
• sacaca – kometa
• Sacaca – 1. (Kecz.) podobny do kuropatwy, kolorowy ptak ży­jący w punie. 2. (Ajm.) bolid lub kometa. 
• sacha runa – dosłownie: leśni ludzie; dzikusy. 
• sajino – mięso dzikiej świni u Indian z nad Amazonki
• samincha – rytuał bogosławienia bóstwa, polega na dmuchaniu w kierunku bóstwa, kropieniu napojem i rzucaniu w kierunku bóstwa okruchami jadła podczas odmawiania modlitwy z prośbami o łaskę. 
• Samka Wazi – więzienie w Cuzco, gdzie skazanych wrzucano do pomieszczenia z jaguarami
• sampona – rodzaj długiej fletni
• sanca cancha – więzienie o zaostrzonym rygorze, w którym więźniów trzymano wraz ze żmijami, ropuchami itp. 
• sanca huasi  – więzienie , miejsce całkowicie zamknięte, wybrukowane spiczastymi, ostrymi skałami i drapieżnymi zwierzętami;
• sanco – ciasto z mąki kukurydzianej. 
• sancoyoc – znachor – kapłan chirurg, który był odpowiedzialny za leczenie złamanych kończyn, ropni i zębów;
• Santas Casas – „Święte domy”, określenie lokalnych siedzib inkwizycji hiszpańskiej
• Santa Hermandad – Święta Policja, organ świecki, podległy hiszpańskiej inkwizycji
• Sapay Inka – Jedyny Inka, tytuł przysługujący władcy. 
• sapssi – rzecz wspólna; dobra wspólnoty. 
• saqana – (rodzaj skały) wapień
• sara manca – garnek kukurydzy. 
• sarco guamar – dzieci od 4 do 8 miesiąca życia 
• sasi – rytuał przed odwiedzeniem bóstwa polegający na kilkudniowym niejedzeniu chili i nieuprawianiu seksu.
• sauca – naśmiewać się, szydzić, szyderstwo
• sawka – radość, zadowolenie, uciecha
• Sawsiru – mityczne święte pole, na którym Mama Waqu siostra pierwszego władcy zasiała pierwszą kukurydzę
• savintu – owoc przez Hiszpanów nazywany guayavą miał okrągły kształt wielkości średniego jabłka. Otoczony skórką, miąższ zawiera wiele okrągłych  ziarenek. Dwie odmiany żółte z zewnątrz a czerwone w środku mają smak kwaśny lub słodki, trzecia odmiana zielona z zewnątrz a białe w środku ceniona była za smak, zjadany w całości
• sayanta – komiczne łamańce i przedstawienia, tancerze, posta­cie z maskami, aktorzy. 
• sayapayac – mężczyźni od 18 do 20 roku życia, posłańcy, stróże bydła 
• saycusca – zmęczony
• sayri – tytoń 
• sayuc chectalsuyuyoc – urzędnicy którzy wyzna­czali granice ziem nowo wcielonych do imperium. Tworzyli oni makietę tego terenu, prezentowali ja Ince, nanosili niezbędne poprawki, a następnie wdrażali system organizacji cuzceńskiej na tym terenie.
• sembradora – drewniany, zaostrzony kij do wykonania zagłębienia w ziem, gdze iumieszczano sadzonkę ziemniaka, ziarna kukurydzy lub innych roślin.
• Sendero Luminoso – nazwa organizacji terrorystycznej
• seńora – tytuł nadawany zazwyczaj zamężnym nie-Indiankom, odpowiednik tytułu wiraqucha u mężczyzn.
• servinacuy – konkubinat 
• sesec – trawa o ostrych krawędziach źdźbła. 
• sierra – góry
• Si-an – w języku Chimu Dom Księżyca, świątynia Księżyca 
• Siklla Pukyu (Źródło Żab) w mitologii Inkaskiej źródło krystalicznej wody żony Słońca w Anti Suyu
• sillare – lśniąco biała lawa, której bloki wykorzystywano do budowy
• simpa – sznur, warkocz, pleść warkocz, pleść liny
• sinchi – dowódca wojsk, także silny, dzielny, mężny 
• Sindico pachaca – w czasach wicekrólestwa zarządca dystryktu (o zasięgu pachaca)
• sique – fretka. 
• sirvinahy – inkaska zasada tzw. małżeństwa na próbę,
• situa – wrzesień
• Situa – święto oczyszczenia, powiązane z krwawą ofiarą młodej kobiety
• situado – żołd, płacony w armii Hiszpańskiej
• siuica – trawa o ostrych krawędziach źdźbła. 
• sonco apachinacoc – „to, co sprawia, że serca się wzajemnie unoszą (pociągają)”. 
• sora – słód kukurydziany zwany także vinapu, bardzo mocny i szybko działający alkohol wyrabiany z moczonych ziaren kukurydzy. Z uwagi na jego „moc” Inkowie zakazali jego wyrobu.
• soroche  – choroba wysokościowa, zwana także chorobą Monge, od peruwiańskiego biologa, badającego jej wpływ na ludzki organizm.
• soyac – kapłan wróżący za pomocą ziaren kukurydzy 
• suchi – ryba, tym mianem Indianie określali wszystkie gatunki ryb z Jeziora Titicaca
• Suita – święto wiosennego przesilenia
• sukhanqa – filar pomocny do obserwacji słońca
• sukis – wyższej rangi pongo, kapłan bóstwa wami
• Sulla Pukyu (Źródło Mokrego Żwiru) w mitologii Inkaskiej źródło krystalicznej wody żony Słońca w Chinchay Suyu
• sullca – młodszy, może być synem lub bratem 
• sunchu – gorzkie ziele, spożywane przez Indian. Aby było zdatne do spożycia trzeba je było trzykrotnie gotować, za każdym razem zmieniając wodę. Po ugotowaniu można je było także ususzyć, co pozwalało przechowywać sunchu długi czas, stosowane też jako pasza dla bydła
• sunctur paucar – gruba gęsto nabijana drogocennymi kamieniami laska, uwieńczona panaszem rzadkich piór, jedno z insygniów królewskich
• sunqu – pojęcie określające serce, żołądek, ale także organy myślenia, woli i czucia (świadomość, rozsądek, rozum, pamięć)
• suntor paucar – baldachim lub parasol będący oznaką godności. 
• suntur paucar – berło
• suntur pawqar – rodzaj królew­skiego berła, zworzysty parasol z piór
• suntur – okrągły; 
• supai, supay, – rodzaj demona, utożsamiony przez Hiszpa­nów z diabłem. Pierwotnie supay oznaczało jakiś rodzaj ducha bądź duszy ludzkiej. 
• suri – ptak podobny do strusia, ubarwiony w szarobiałe pióra, bardziej znany jako ńandu
• suruc chuqui – rodzaj włóczni. Dosłownie: opadająca, śliz­gająca się lub ściekająca włócznia. 
• surusu – południowy bardzo zimny wiatr
• suu vila – termin w języku ajmara, oznaczający świeżą krew zwierzęcą, upuszczaną z okolic szczęki, z której przygotowuje się czerninę 
• suyo, suyu – kraj, dzielnica, zwłaszcza w podziale na cztery części, jednostka eksploracji agrarnej
• suyuntoy – sęp. 
• ta – przyrostek oznaczający dopełnienie bliższe, odpowiadający z grubsza polskiemu biernikowi
• taani – mistrz ceremonii, przewodził zabawom (np. bankietom) 
• tacllacoc uamracuna – dziewczęta od 9 do 12 roku życia 
• taki, taqui – taniec, śpiew 
• Taki Unquy (Taqui Ongoy , Taki Oncoy , Taqui Honcoy , Taqui Onccoy , Taki Onqoy) – Na terenach Wicekrólestwa rozwija się ruch o wymiarach politycznych, religijnych i kulturowych, a jego orędownicy nawoływali do porzucenia Hiszpanów i ich wiary, zapowiadając powrót dawnych bóstw. Uważa sie że ruch sterowany był przez arystokracje z Vilcabamby, jako ideologiczna broń z władzą Hiszpańską.
• tallapona – kobiety pełniące funkcję kuraków na wybrzeżu, 
• tambo, tampo – budynek, zagroda lub zespół zabudowań przy drodze, spełniający rn.in. funkcje zajazdu lub przydrożne składy zaopatrujące podróżujące wojsko i urzędników 
• tanca – popychać
• tanta – chleb wyrabiany z mąki kukurydzianej, jedzony na co dzień, ale nie codziennie, gdyż mielenie było w tamtych czasach czynnością wymagającą czasu i siły
• taparrabo – trapezowy lub prostokątny kawałek tkaniny, wzmocniony na brzegach nicią bawełnianą, było formą bielizny,
• tapia – mieszanina gliny i muszelek morskich stosowana do budowy lub ściana wzniesiona z oszalowania, poprzeze ubijanie gliny z domieszką górskiej trawy paja
• taqi wawa – bliźniaki, określenie stosowane w okolicach Cuzco
• taqui (taki) – śpiew, taniec, procesja, roztańczony korowód 
• taqui – w języku plemienia Mapuches z Chile, głównodowodzący wojsk Mapuche z czasów wojny araukańskiej (1541-1571), wybierany przez radę wodzów wszystkich klanów biorących udział w wojnie. 
• taqui aclla – dziewczyna specjalizująca się w śpiewie
• tarapaca – orzeł
• tarpunaj – przedstawiciel boga Słońca
• Tarpuntay – specjalna grupa kapłanów z Cuzco
• taruca – jeleń andyjski
• tarui – jadalny łubin, odmiana większa i bielsza niż europejski.
• tasa de Gamboa – podatek za pracę Indian wprowadzony przez Gubernatora Chile Martína Ruiza de Gamboa
• tasa toledana de capachica – hiszpańskie określenie współregenta, pomocnika curaca.
• tasque guarmi – kobieta, dziewczynka. 
• tata – kapłan, który służy bożkom
• tata – ojciec, pan, czarownik. 
• tatacuna – liczba mnoga od tata. 
• tatana – ten, który wygląda na dostojnika 
• tataraqueci – dzieci od 4 do 6 roku życia 
• tayta – ojciec, pan, opiekun, tytuł używany wobec mężczyzn Indian, zwłaszcza pełnoprawnych członków wspólnot. 
• Taytacha – „Bóg, ojciec nasz, nasz Pan”
• Taytanchik – Nasz Ojciec;
• tazque – panienka, dziewica, zwykle dziewczynka w wieku 6-13 lat
• Tecsi Viracochan – Wirakocza – Założyciel lub Wirakocza Podstaw. 
• tiana – siedzisko, na którym zasiadali andyjscy władcy, wielcy panowie i przełożeni 
• tianquez – targowisko (określenie hiszpańskich kronikarzy
• tibiae – flet z kości piszczelowych pelikana
• ticci (tikzi) – krańce świata lub piramida schodkowa
• Ticci Capac Viracochan Pacha Yachachi – Król Założyciel Wirakocza, Który Powoduje, że Świat Jest Zamieszkany albo Król Założyciel Wirakocza, Który Sprawia, że Świat Istnieje. 
• ticci capacpa Vnanchan – Znak (Symbol) Kró­la Założyciela. 
• tigre – jaguar, 
• tinacunacuspa – tzw. małżeństwo na próbę, popularna forma związku w czasach kolonialnych
• tiqti – słodki napój lub danie, piwo wyrabiane z komosy ryżowej
  • titi caca – Ołowiana Skała lub Skała Mocy Bożej, także nazwa jeziora
• titi – ołów, także zwierzę z rodziny kotowatych, podobny do żbika, symbol mocy boskiej
• titu – szczodry, być szczodrym, obdarowywać, dbać, oznacza dostojność, wielkoduszność
• titulos de propriedad – w czasach kolonialnych tak określano legalne dokumenty własności, sankcjonujące wspólne władanie ziemiami uprawnymi i pastwiskami przez wszystkich mieszkańców jednej wsi
• tiu – piasek
• tocapu – ideogramy, graficzne kwadraty przedstawiane na ceramicy lub tkaninach, bogato haftowany pas noszony przez mężczyzn
• toco cachi – zagroda z niszami w ścianach; nazwa dzielnicy w Cuzco
• toco – okno, nisza w ścianie
• tocoiricoc – sędzia lub wizytator, dokonujący drobiazgowych kontroli wykonywanych przez urzędników prac i uczciwości
• tocricamayoc – grupa niższych rangą funkcjonariuszy odpowiedzialnych za nadzór nad rze­mieślnikami wszelkiej profesji, którzy byli przesiedlani z jednego miejsca na drugie, w celu wykonywania konkretnych zadań – rzemieślnicy mieli status mitmaq i podlegali stałej kontroli władzy centralnej.
• tocricuc – osoba, której podlega wioska lub określona liczba ludzi; osoba nadzorująca lokalnych przywódców, dbająca by curaca przestrzegał praw Inki; 
• tocto – pióra ptaka yuco (lub guallata), jakich Inkowie używali podczas oddawania czci Ince
• tola – gatunek cyprysa karłowatego
• toldeta – moskitiera
• tome – rodzaj noża o szerokim, półkolistym ostrzu. 
• Tonapa Viracochampa Cachan – Tuna­pa, Wysłannik Wirakoczy albo Wysłannik Tunapy Wirakoczy.
• topa – słupek stawiany na drogac co jedną legua, czyli co około 5572 m 
• topa yaori, topa yauri – zapinka. 
• topcapu – prostokątne motywy zdobnicze inkaskich tkanin, będące prawdopodobnie zaczątkiem inkaskiego pisma 
• topu, topo – duża spinka, np. do spinania płaszcza lub chusty, wielkości łyżki stołowej, wykonana z miedzi, srebra lub złota
• tora – brat lub kuzyn kobiety do czwartego stopnia
• torreon – wieża 
• totora – w języku kechua tutura, trzcina wykorzystywana do budowy łodzi i domów. Zbierana głównie na jeziorze Titicaca. Indianie wyrywali ja z korzeniami, suszyli na słońcu i układali w długie wiązki, by po związaniu końców nadawać im wymagany kształt. W miarę upływu czasu trzcina namakała i gniła, dlatego czas jej eksploatacji wynosił około 2-3 lata.
• traguamara – dzieci od 8 miesiąca do 1 roku życia
• tresalbo – tak określano dziecko Indianina i Metyski lub Indianki i Metysa 
• treuque – handel wymienny
• tsantsa – specjalnie spreparowane ludzkie głowy-trofea, Indianie z obszarów granicy peruwiańsko-ekwadorskiej tak spreparowane głowy traktowali jako pojemniki magicznej, bezosobowej siły niezbędnej do wzrostu roślin oraz powodzenia w życiu lokalnej społeczności, w zyciu roku lub jednostki.
• ttonapa pachacayocpa Vnanchan – Znak Tunapy, Właściciela Części Czasoprzestrzeni. 
• ttopa pichuc llaotto – królewskie llauto z frędzlami. 
• tucuyricco – inkaski administrator lub gubernator, nadzorca, urzędnik który „widzi wszystko” – odwiedzał potajemnie prowincje i obserwował zachowanie lokalnych urzędników 
• tullu – kość
• tumi – rodzaj ostrza lub toporka, nóż ceremonialny w kształcie półksiężyca wykorzystywany do uśmiercania jeńców w celach rytualnych
• tupa cusi – złote kubki  aquilla, które Tunapa przekazał ojcu Monca Capaca
• tupa cusi, tupa cuss – królewskie szczęście; para kubków należąca do regaliów Inków. 
• Tupa Wanaku – figura lamy ze złotymi kolcami w uszach, ubrana w czerwoną szatę, traktowana jako insygnie królewskie
• tupa yauri – kij, który Tunapa przekazał ojcu Monca Capaca
• tupa yauri (tupa yawri)– królewskie berło, laska, symbol władzy 
• tupa, topa – królewski, właściwy władcy bądź należący doń; uży­wane jako imię lub tytuł. 
• tupac yaya – Król i Pan, Porządkujący Ojciec
• tupac – błyszczący, promieniejący; król, ten, kto utrzymuje właściwy porządek i powoduje, że wszystko jest na właściwym miejscu
• tupu – szpila, którą kobiety spinają chustę na piersiach – zarezerwowane było jedynie dla przedstawicielek najwyższej szlachty; miara, mierzyć; na­dział ziemi wystarczający rolnikowi do wyprodukowania niezbędnej ilości żywności dla siebie i dla swojej żony (który z każdym nowym potomkiem była powiększana); agrarna jednostka miary, miara powierzchni ziemi uprawnej około 2700 m kw.; miara odległości około 8 km, według innych 11 km.
• tuqapu – znaki graficzne wyszywane na tkaninach lub malowane na drewnianych tabliczkach, pełniły rolę archiwów, na których notowano najważniejsze wydarzenia z dziejów Inków i mity. Także oznaczało czynność skrywania czegoś
• Tuqrikuq – naczelnik urzędujący w stolicy prowincji;
• turni – rodzaj ostrza lub toporka 
• turu manya – tęcza. 
• tuta – noc
• tutayac pacha – epoka, w której stała się noc. 
• tutura lub totora – trzcina używana na paszę, potrawy, maty, ściany, strzechy, lodzie
• uaca mucha – czciciele wak. 
• uallcanca – tarcza. 
• uaua quiraupucac – dziecko leżące w kołysce i karmione piersią 
• uchu – ostra papryka lub przyprawa, którą Hiszpanie nazywali pieprzem
• ukhu – ciało, to co jest wewnątrz
• Ukhu Pacha – w mitologii Inkaskiej Świat wewnętrzny, podziemny, czyli tam skąd pochodzi woda, lawa, gdzie kiełkują rośliny i gdzie przebywają zmarli.
• ulluku (olluco, ulloca) – uprawiane w wysokich Andach dla bulw i liści, podobna do ziemniaka ale mniejsza 
• ulnae – flety z kości łokciowych pelikanów
• uma – głowa
• umina – kamień szlachetny. 
• una Llamacha – lamie jagnię;
• unancha – sztandar 
• uncu – część męskiego stroju, koszula. Zdobiona tunika, wykonywany przez arystokratki kultury Wari strój szlachecki, bogato i misternie zdobione, z najbardziej wyrafinowanych tkanin Ameryki prekolumbijskiej, tkane w technice tapiseryjnej przy użyciu przędzy z wełny andyjskich wielbłądowatych, barwionej na bardzo intensywne kolory, stanowiły jedne z najbardziej poszukiwanych dóbr luksusowych, ciesząc się często większym prestiżem niż wyroby ze złota i srebra. 
• ungurawi – krzew z Amazronii, z którego owoców wyrabiano czarny sok stosowany do celów rytualnych i jako barwnik
• uno pachacuti – potop zesłany przez Wirakocza, który unicestwił świat
• unu curaca – pan dziesięciu tysięcy gospodarstw domowych 
• unu – dziesięć tysięcy 
• uqa – uprawiana dla słodkawych bulw. 
• Uqhu Ruru Pakyu (Źródło Jagód) w mitologii Inkaskiej źródło krystalicznej wody żony Słońca w Kunti Suyu
• uru – w języku kechua robak
• urno – czarownik, rodzaj kapłana. 
• urpi – gołąb, w odniesieniu do ludzi określa przyjaciela, kochanka
• urqu – góra, bez względu na wielkość
• uru – dzień. 
• uska – ubogi, żebrak; 
• usnu – wkopany w ziemię kamień, kamień graniczny; kilkustopniowa piramida będąca sędziowskim tronem Inki, kamienne podwyższenie, z którego przemawiał inka 
• usnulushnu – mała struktura architektoniczna usytuowana w centralnej części głównego placu; tron inki, na którym zasiadał w trakcie niektórych ceremonii i rytuałów 
• ususi – córka mężczyzny
• uta – rana po ugryzieniu pluskwiaka garrapata, trąd peruwiański
• uti – impotent 
• vacarpana – biała lama o długiej wełnie. 
• vacra cacro – rodzaj przybrania głowy; rogi, ptasi grzebień. 
• Valla Vica – rodzaj pieśni. 
• vamporo – duża tykwa (naczynie). 
• vara – hiszpańska miara długości – około 83-84 cm.
• varayoc – w okresie hiszpańskim naczelnik wioski, dosłownie „ten co trzyma laskę”
• Vaua – córki dla matki ( w liczbie mnogiej)
• vchu – gatunek papryki, występująca w licznych odmianach, przyprawa zwana przez Hiszpanów pieprzem, bardzo często wykorzystywane przez Indian do przyrządzania wszelakich potrwa: gotowanych, pieczonych, duszonych. Występuje w wielu odmianach, różniących się kolorem, wielkością i przede wszystkim ostrością. Te mniejsze, bardziej ostre odmiany były traktowane jako szlachetne i jadane głównie przez arystokracje Inkaską. Ogólnie papryka była przez Inków ceniona najbardziej spośród wszystkich warzyw i owoców.
• vcu pacha – Podziemny Świat
• vcucha – mysz
• vcumari – niedźwiedź
• velorio – czuwanie przy zmarłym, zwyczaj peruwiańskich wieśniaków, gdzie dla rozweselenia wdowy pije się alkohol i opowiada żarty
• Viajes Andaluces – tzw. podróże andaluzyjskie, realizowane przez małe eskadry statków wypływających do Nowego Świata z portów andaluzyjskich
• Viajes Menores – tzw. podróże mniejsze, realizowane przez małe eskadry statków wypływających do Nowego Świata
• vica – prorok
• vica – rodzaj kapłana. W ajm. wisa – starszy bliźniak. Być może wskazuje to na sposób wybierania kapłanów wisa. Często wisa wy­stępuje z określeniem regionu: Kunti Wisa, Kana Wisa, Walla Wisa, co wskazuje zapewne na pochodzenie lub specjalizację kapłanów. 
• vicuńa – wigoń
• vifiapu – słód kukurydziany
• viha – znachor.
• Vila Oma – najwyższy kapłan Inków, raczej tytuł niż imię własne, znaczy „powiadamiająca głowa” 
• vila – termin w języku ajmara oznaczający krew 
• vilaoma – nawadniająca woda
• vilca – święta 
• villa – mówić, oznajmiać, informować
• villac umu, villaoma – najwyższy kapłan Słońca 
• villac – ten, kto oznajmia, informuje, mówi
• villca – 1. Drzewo o własnościach leczniczych – środek przeczyszczający i nasenny. 2. Wnuk. 3. (Ajm.) Słońce, świątynia Słońca lub innego boga. 4. Dziad, założyciel rodu. 5. uświęcona rzecz; bóstwo 6. ayllu; 
• villcan uta – Słońca Dom
• vinapu – zwany także sora, bardzo mocny i szybko działający alkohol wyrabiany z moczonych ziaren kukurydzy. Z uwagi na jego „moc” Inkowie zakazali jego wyrobu.
• vińay huayna – gatunek zioła. Wiecznie zielona roślina, pozostawała zielona nawet po ususzeniu. Jej liściem zdobiono głowę młodzieńców po zdanym egzaminie Huaracu.
• vira – tłuszcz, substancja życiowa nadająca każdemu człowiekowi i każdej rzeczy jej odrębność i indywidualność, czasem krew; w języku ajmara nawadniać
• viracocha pacha yachachic – Życiodawca powodujący, że świat jest zamieszkany, opis Boga jako twórcy wszechświata
• Viracocha – siła stwórcza, naczelne bóstwo inkaskiego panteonu; etymologicznie wiraqucha: rozsada substancji (płynu, zasady) życiowej albo ten, który przygotowuje rozsadę substan­cji życiowej lub, ogólniej, jakąś zmianę jakościową tejże substancji życiowej. Popularna interpretacja wiraqucha jako „piany morskiej” jest wymysłem Hiszpanów nie znających języka. Odnoszące się do bo­ga imię Wiraqucha (w spolszczeniu Wirakocza) zostało nadane Hiszpa­nom zapewne dlatego, że ich nieokrzesany, „dziki” sposób bycia upo­dabniał ich do nieucywilizowanych acz ubóstwionych przodków. Do dzisiaj wiraqucha jest powszechnie przyjętym określeniem Metysów, Kreoli i innych nieIndian. 
• visita – podział ludności na grypy wiekowe pod względem kondycji i sprawności fizycznej.
• vispa – bliźniak
• viver en jauja – dosłownie „opływać w dostatku”. Nazwa wzięła się od doliny Jauja, znanej z żyznej gleby i dobrego klimaty
• vizcacha – gryzoń, zwierzę żyjące w wysokich partiach gór, cenione za swoja delikatną, popielatą sierść, wykorzystywaną w tkactwie ale tylko dla klasy szlacheckiej.
• vma chuco – hełm. 
• vma – w ajmara: woda, w kiczua: głowa
• vmu – wróż, czarownik
• vnancha – znak, symbol. 
• vncu – tunika, koszula
• vnu – woda, zwłaszcza płynąca z góry
• vritu – papuga, Indianie tym mianem określali wszystkie gatunki papug. Z uwagi na hałaśliwość papug, Indianie tym mianem określali też gadułę
• vrpi – gatunek gołębia
• vruya – przeprawa przez rzekę w koszu zawieszonym na linie przerzuconej z brzegu na brzeg
• vscuta – (ajm.) lekarz. 
• vssum – gatunek drzewa owocowego, owoc podobny do śliwki, słodki, o czerwonym kolorze.
• vsuta – sandały, w XVI w. ze skóry z karku lamy, ostnicy, konopi, a dziś z opony
• vturuncu – jaguar, przez Hiszpanów prze­zywany tygrysem, występuje jedynie w kraju Anti, czyli w puszczy
• vyaca – krzesiwo, dwa okrągłe patyki o barwie cynamonowej i grubości grubego palca do niecenia ognia, niecić ogień patykami
• wachuq – cudzołożnik, cudzołożnica
• waka – 1. Dwoistość w jedności, coś złożonego z dwóch części nie mogących istnieć samodzielnie; zajęcza warga, rozpadlina itp. 2. Coś monstrualnego, niebezpiecznego, niezwykłego, to, co święte lub coś, w czym manifestuje się świętość. 3. Istota sprawująca opiekę i władzę nad pewną grupą ludzką i terytorium, wcielenie mitycznego przodka, pośrednik między Bogiem a ludźmi. miejsce święte, miejsce kultu na pamiątkę pierwszego z rodu, skojarzonych ze światem dolnym i wewnętrznym
• wakas – przyjaciel
• wakawakra – w czasach kolonialnych ludowy instrument muzyczny, wykonany z połączonych ze sobą kawałków krowich rogów
• wallina – określenie ceremonialnych pieśni i tańców
• waman – sokół, a także przydomek jaki otrzymywał ten młodzieniec, który jako pierwszy zbiegł z góry Ana Warki podczas ceremonii inicjacji
• wamani – bóstwo odpowiedzialne za określone terytorium, zgodnie z wierzeniami decydowało o ludzkim losie, pogodzie, zdrowiu, pomyślności życia rodzinnego, opiekowało się uprawami i stadami. W niektórych rejonach nazywane apus.
• wanaqlla – nowe szaty jakie otrzymywali młodzieńcy podczas ceremoni inicjacji
• wanka – forma literacka stosowana przez Inków prawdopodobnie od połowy XVI wieku w Villcabambie. Najstarszy tego typu zachowany utwór to Ataw Wallpap puchukakuyninpa wanakan, napisany około 1550 roku.
• waqaylli – lamentować, opłakiwanie zmarłego
• wara – specjalna przepaska przygotowana by obwiązać biodra 14 letnim chłopcom podczas ceremonii ich inicjacji warachikuy. Tkała je matka danego młodzieńca
• warachikuy – ceremonia nadawania imienia 14 letnim chłopcom, które będą nosić już do końca życia.
• wara-wara – w ajmara gwiazdy
• wari – taniec podczas ceremonii inicjajcji młodzieńców
• wariksa – pieśń
• wari runa – w mitologii Inkaskiej drugi wiek Indian – ludzie żywokamienni;
• wari wiraqucha runa – w mitologii Inkaskiej pierwszy wiek Indian – ludzie przodkowie żywokamienni;
• warmi – kobieta, żona, bez względu na wiek
• warmi awqa – wróg kobiet lub wojowniczna plemienia z nad Amazonki
• waru waru – system pól uprawnych składający się z rzędów nasypów, pomiędzy którymi przepływał kanał nawadniający. Największy taki system zajmował 82056 hektarów i znajdował się na wyżynie okalającej jezioro Titicaca (3803 mnpm). 
• watuk – znachor odpowiedzialny za diagnozowanie choroby i badanie stylu życia pacjenta;
• wawa – dziecko kobiety
• wawqa – brat mężczyzny lub kukła na podobieństwo jakiejś osoby, sobowtór, wierzono w to, że posiadała moc danej osoby;
• Wayna Punchaw – figura Słońca przetrzymywana w świątyni Słońca w Cuzco
• willka – przodkowie założyciele ale w przeciwieństwie do waki skojarzonych ze Słońcem
• wira – sadło, tłuszcz, tożsamość
• wirqhi – duży dzban, wykonany najczęściej ze złota, srebra lub z gliny
• wisa – (misa) rodzaj wróżbitów – kapłanów
• wojna araukańska – nazwa wojen Hiszpanów z wojownikami z terenów Chile, zamieszkiwanych głównie przez plemiona Mapuche, toczonych od roku 1540. Hiszpanie te rejony nazywali „Flandrią Ameryki”, z powodu trudnych warunków prowadzenia wojen, niedostatku ludzi, niedostatku zaopatrzenia i nieprzychylności tubylczej ludności.  
• yacarcay – zaklęcie. 
• yaccarcani – zaklinać
• yacha – wiedzieć, istnieć, zamieszkiwać, uczyć się
• yachay huaci – Wiedzy Dom, szkoła, uniwersytet dla mężczyzn
• yacolla – płaszcz, peleryna
• yahuar cocha – Krwawe Morze, Krwawe Jezioro
• yahuar pampa – Krwawe Pole
• yamqui – tytuł, podobny do apu. 
• yana – 1. Kolor czarny. 2. Służący, służba; 
• yanacona – liczba mnoga od yana. Klasa ludzi, rze­mieślników, rolników, pasterzy, których praca należała w całości do utrzymującego ich pana (Inki, kuraki, waki), pełniący obowiązki służącego, niewolnicy. 
• yanapak – sługa lub towarzysz, w poszczególnych curacazgo podzielonych pomiędzy panami hanan i hurin pełnił role pomocnika curaca
• yańac – kapłan z regionu Yauyos, obserwujący cień rzucany przez Słońce; osoba informująca o początku okresu zbiorów lub określonych świąt 
• yapaquis – sierpień
• yaqarqa – rodzaj wróżbity, wyspecjalizowany do przepowiadania tego co sie dzieje w miejscach odległych
• yaqarapay – formuła która w imieniu Boga pozwalała Inkom identyfikować lokalne bóstwa i znajdywać im stosowne miejsc w hierarchii bóstw lokalnych
• yaravi – smutna piosenka śpiewana zazwyczaj przez dwie osoby, wyrażająca niespełniona miłość, tęsknotę lub niewdzięczność osoby ukochanej
• yaracuy – ofiary z jedzenia, liści coci, kaczanów kukurydzy i chicha, pozostawiane dla bogów gór wamani na szczytach gór w jaskiniach lub zagłębieniach przez andyjskich wieśniaków.
• yareta – gatunek krzaku
• yarina – palma z Amazonii, której liście wykorzystwano do zrobienia dachu
• yatiri – prorok
• yauirca – (kecz.) rzemień, powróz; (ajm.) jakiś rodzaj wielkich i czarnych węży, rzemień, sczerniały, wyczerpany, słaby. 
• yauri – duża i gruba igła. 
• yaya – ojciec, Pan
• yayanc – potocznie: pan 
• ychma – pył rtęciowy stosowany do wyrobu barwnika karminowego, z uwagi na szkodliwość wydobycia przeznaczony był jedynie dla kobiet z królewskiego rodu. Malowano nim kreski przy oczach, a sproszkowany pełnił rolę szminki
• ychu – ostnica, roślina rosnąca na wysokościach powyżej 3500 m n.p.m.
• yllapa – piorun.
• ynaca – chusta okrywająca głowę
• ynaca nusta – pani ze szlachetnego ayllu Inków
• ynga yocricoc – nadzorca królewski, kontrolujący osoby chroniące wszelkie szlaki ko­munikacji lądowej (dróg, mostów, tampu).
• yuc – oznacza tego który trzyma
• yonapaq – współregent, pomocnik Hatun Curaca, czyli pana curacazgo;
• yuca – indiańska nazwa manioku pochodzącego z Antylii rozpowszechniona w Ameryce Południowej. Otrzymywano z niej mąkę mandioka którą w Peru nazywano rumu lub lumo.
• yucca – roślina z rodziny liliowatych, dostarczała mydlnika i mocnych włókien.
• yuco – lub guallata, ptak, którego pióra zwane tocto Inkowie używali podczas oddawania czci Ince
• yunca nusta – córka królewska, której matka pochodzi z ludu Yunka
• yunca – ciepła gorąca dolina na wybrzeżu lub na wschodnich stokach Andów, mieszkańcy ciepłych dolin, mieszkańcy państwa Chimu mówiący językiem muchic, język muchic
• yunga – brzeg morza
• Yungafyunca – mieszkańcy ciepłych dolin na wybrzeżu 
• yupana – specjalne, kamienne tabliczki, na których dokonywano obliczeń układając kamyczki
• yupanqui – czcigodny, także policzysz, ocenisz
• yurac aclla – najwyżej postawione w Domu Wybranek 
• yurac – biały 
• Yuraq Rumi – Biały Kamień, góra w paśmie górskim Wansu w Andach w Peru , o wysokości około 5000 metrów, w regionie Arequipa. ZNajdowała się tu Inkaska świątynia, którą za czasów Titu Cusi spalili hiszpańscy misjonarze
• yutu – przepiórka lub gatunek mniejszej kuropatwy (być może chodzi o kusacza dużego), także nazwa pewnego gwiazdozbioru
• zahori – potocznie „szczur inkwizycji”, tak nazywano agentów hiszpańskiej inkwizycji wyspecjalizowanych w odnajdywaniu ukrywających się ludzi i schowanych skarbów.
• zankhu – masa kukurydziana
• zapana – w języku ajmara tytuł władcy, m.in państwa Colla
• zapzi churi – „wspólne dziecko” – w rozumieniu Inków, jesli kobieta urodziła dziecko, a w tym okresie sypiała z kilkoma mężczyznami, to ojcami takietgo dziecka byli oni wszyscy. Wychowaniem takich dzieci zajmowały się kobiety którym ich własne dzieci zmarły.
• zara – codzienny posiłek z pieczonych lub gotowanych ziaren kukurydzy, odpowiednik chleba
• zara puquy zuwamanta waqaychay mita – czas strzyżenia kukurydzy przed złodziejami – wypadał w kwietniu
• zazikuy – pościć
• zeques – rozchodzące się z Cuzco wyimaginowane, magiczne linie, łączące ze sobą najważniejsze huacas 
• zinchi – silny, lub wódź wojenny w hierarchii Inkaskiej szlachty
• ziqi – zygzak lub trasa procesji z Głównej Światyni do miejsc składania ofiar czyli wak.
• zituwa – Inkaskie święto, w którym Inka i jego żona ubrani w pióra ptaka pillqu obnoszeni byli w lektyce
• złoty peso – jednostka mo­netarna. 
• zumac sipacona – najpiękniejsze i najlepsze dziewczyny 
• zupan – cień człowieka, który po śmierci wedruje osobno
• zupay – diabeł, szatan, słowo wprowadzone w XVI w przez katolickich księży
• zupay wawan – wulgarne określenie człowieka, dziecko z nieznanej matki, skurwysyn, kiedyś w odniesieniu do Hiszpanów, dzis ogólnie do białych
• zuwa – złodziej, kraść, cudzołożyć

Indeks osób związanych z Państwem Inków i Hiszpańskim podbojem znajdziesz tutaj

Zapraszam do odwiedzenia strony na Facebook