W tym artykule wyjaśnione zostaną pojęcia: ayllu i panaca.
AYLLU

Ród, grupa zwykle 10 rodzin wywodząca się od wspólnego przodka realnego bądź mitycznego, co wytworzyło w nich skłonność do współpracy i wartości solidarnościowych. Grupę tworzyli krewni po matce i ojcu do czwartego stopnia pokrewieństwa.
Ten poziom organizacji Inków obejmował największą liczbę mieszkańców. Była to wspólnota złożona z różnych ludzi mieszkających w Imperium i wykonujących zadania, które gwarantowały jego działanie.
Spójność tej struktury była oparta na ścisłych związkach między wszystkimi jednostkami tworzącymi grupę, a mianowicie związkach pokrewieństwa, terytorialnych, ekonomicznych i politycznych. Więzy krwi były wzmacniane przez pokrewieństwo duchowe i wszyscy uznawali się za potomków wspólnego przodka. Ciało tego przodka było zazwyczaj zmumifikowane – zwane mallqui – i całą społeczność ayllu oddawana mu cześć poprzez ofiary i ceremonie.
Terytorium kontrolowane przez ayllu nazywało się suyu, miało mniejszy lub większy obszar.
W tej kategorii były grupy, które pełniły różne funkcje, a mianowicie: hatunrunas, mitimaes, yanaconas oraz pinacunas.

Każde ayllu miało własne ziemie uprawne zwane topu, jak również pastwiska i akweny wodne. Członkowie ayllu znali granice swoich ziem, którymi były na ogół wzgórza, rzeki, wąwozy lub kanały nawadniające.

Na czele chłopskiej rodziny stał hatun-hatun-runa, mężczyzna po 25 roku życia.

PANACA

Słowo „panaca” pochodzi od słowa „pana”, oznaczającego dla mężczyzny taką kobietę, która była jego siostrą albo siostrą cioteczną bądź kuzynką, pochodzącą z rodzinnych stron lub znanego rodu. Można zatem przypuszczać, że „panaca” stanowiła kiedyś grupę ludzi, która wędrowała w poszukiwaniu dogodnych terenów do osadnictwa i że termin ten odnosił się do wielu wchodzących w jej skład rodów. Zgodnie z takim rozumowaniem, terminem „panaca” określano jedynie osoby wywodzące się w prostej linii od inki.

W „Leksykonie” autorstwa zakonnika Dominga de Santo Tomas słowo „panaca” – pochodzące z języka kechua – odnosi się zarówno do rodu, jak i do licznej rodziny. W kronikach okresu konkwisty określenie „panaca” miało charakter patrylinearny, czyli dzieci automatycznie po urodzeniu włączane były do grupy ojca i pozostawały jej członkami przez całe życie.

Termin ten wiązano również z grupą braci pewnej osoby, lecz nie dotyczył pokrewieństwa z linii ojca, tylko egzogamicznego pokrewieństwa z linii matki. Wyjaśnia to przynależność mężczyzny do rodu swojej siostry, do którego nie należały już jego dzieci.

Przypuszcza się, że „panaca” nie jest wymysłem Inków, lecz rody takie istniały od dawnych czasów, zanim Inkowie podbili te tereny.

Do danej panaca należeli potomkowie rządzącego inki, ale nie należał do niej ten, który obejmował po nim władzę. Do obowiązków panaca należała opieka nad mumią zmarłego inki oraz przechowywanie pamięci o jego bohaterskich czynach – w pieśniach, na ikonografiach oraz w quipu, czyli systemie węzełkowym.

Najważniejszymi spośród wszystkich rodów były panaca ostatnich inków, które posiadały wielkie majątki ziemskie, na których pracowała niezliczona liczba służby, określana w języku kechua jako  „yana”. Panaca posiadały także własnych kapłanów, wróżbitów, „aclla” – co w języku kechua oznaczało kobiety wybrane jako służki bóstwom i dostojnikom, jak również posiadały osoby odpowiedzialne za ochronę i utrzymywanie pozycji społecznej danej panaca.

Tradycja Inkaska przewidywała, że mumie władców inkaskich mogły korzystać ze wszystkich dóbr, jakie ci władcy posiadali za swojego życia. Podczas wielkich świąt Inkaskich, które organizowane były głównie na placu Aucaypata w Cuzco, mumie były wynoszone z pałaców w odświętnych ubiorach, w asyście swojej służby i krewni. Takiemu stanowi sprzeciwiał się Huascar, syn Huayna Capac i brat Atahualpy. Chciał on wprowadzić reformę odbierającą uprawnienia wysoko postawionych osób oraz odebranie wszystkim mumiom władców Inkaskich możliwości wpływu na politykę państwa. Huascar został jednak zamordowany w bratobójczej walce przez Atahualpę i reformy nie zostały wprowadzone.

W kronikach Hiszpańskich zachowały się zapiski o podziale Cuzco na poszczególne panaca. Zgodnie z tymi zapiskami w skład Hurin, czyli z dolnej części Cuzco wchodziło pięć panaca:

• Chima panaca – pochodząca od Manco Capaca;
• Raura panaca – pochodząca od Sinchi Roca;
• Auayni panaca – pochodząca od Lloque Yupanąuiego;
• Usca Mayta panaca – pochodząca od Mayta Capaca;
• Apo Mayta Capac panaca – pochodząca od Capaca Yupanąuiego.

Natomiast do Hanan, czyli górnej części Cuzco należało sześć panaca:

• Uicaquirao panaca – pochodząca od inki Roca;
• Aucaylli panaca – pochodząca od Yahuara Huacaca;
• Socso panaca – pochodząca od inki Viracochy;
• Hatun ayllu – pochodząca od Pachacuteca Inki Yupanąuiego;
• Capac ayllu – pochodząca od Tupaca Yupanąuiego;
• Tumipampa panaca – pochodząca od Huayny Capaca.

Część górną, czyli hanan zamieszkiwali pierworodni synowie Inki, a część dolną, czyli hurin potomkowie królowej, czyli coy.
Mężczyźni z części hanan byli męsko-męscy, a z części hurin męsko-żeńscy. Kobiety z części hurin były żeńsko-żeńskie (ich przodkiem była Mama Ocllo), a z części hanan były żeńsko-męskie (ich przodkiem była Mama Huaco).

W każdej części tradycyjnych panaca było osiem. Liczba ta stanowiła bowiem  wielokrotność liczb dwa i cztery, liczb które leżały u podstaw dualnego i czwórdzielnego systemu podziału czasoprzestrzeni, tak charakterystycznego dla światopoglądu Inków.

Jednak wcześniej wymieniłem jedynie sześć panaca z górnej części Cuzco. Z listy tych panaca, literatura tematu eliminuje dwa rody, a mianowicie:

• Cuzco panaca – zamieszkujące dzielnicę Antisuyu i skupiające najprawdopodobniej potomków Ayar Auca;
• Inaca panaca – ród określany mianem matrylinearnym, czyli takim, gdzie dzieci automatycznie po urodzeniu włączane były do grupy matkii pozostawały tam przez całe życie. W prowincji Chinchaysuyu nazywała się Cusicancha, „szczęśliwa siedziba”, i sąsiadowała ze świątynią Coricancha. W miejscu tym narodził się inka Yupanqui (który w późniejszym okresie przyjął imię Pachacutec) i od tego momentu członkowie Inaca Panaca składali tam ofiary. Jednak rządzący inka nie należał do żadnej z wymienianych w kronikach panaca. Pachacutec porzucił swoje rodzinne ayllu, aby stać się członkiem rodu Hatun Ayllu. Następnie próbował połączyć Inaca Panaca z Hatun Ayllu, ale jego plany nigdy nie doszły do skutku i jeszcze w czasach kolonialnych obie grupy funkcjonowały oddzielnie w Cuzco. W okresie wicekrólestwa ród Inaca Panaca podlegał parafii San Jerónimo. Według dyspozycji wydanej w Cuzco w 1630 roku odnośnie do granic majątków ziemskich wiemy, iż tereny zajmowane przez Inaca Panaca sąsiadowały z jednej strony z włościami panaca Sacsu i Aucalli, a z drugiej z terenami należącymi do ludu Chauicusco i Arayraca.

W spisie rodów z dolnej części Cuzco pomija się trzy następujące panaca:

• Masca Panaca – opisywaną jako ród zamieszkujący Cuntisuyu i najprawdopodobniej od nazwy tej grupy pochodzi termin określający mascapaych, czyli insygnia władzy noszone przez sapa inkę;
• Sauaseray Panaca – zamieszkiwali dolinę Cuzco na długo wcześniej, nim przybyły tam ludy dowodzone przez Manco Capaca. W kronikach istnieje wzmianka mówiąca, iż lud Sauaseray wyłonił się z Sutic Toco, w odróżnieniu od grupy Mango, która wyszła z Capac Toco;
• Yauri.

Królewskie panaca, wspólnie ze służebnymi ayllu, tworzyły elitę stolicy, będąc równocześnie silnymi frakcjami politycznymi. Co za tym idzie, wszelkie zawierane przymierza i wywoływane konflikty miały duży wpływ na politykę i historię społeczności Cuzco.  Wraz z rozwojem państwa Inków panaca władców, dokonujących coraz to szerszych podbojów, stawały się coraz bardziej potężne i bogate. Poszczególni władcy posiadali coraz liczniejsze prywatne ziemie, na których pracowały niezliczone ilości robotników. Jednak z biegiem czasu zaczęli się oni buntować przeciwko rządzącej elicie, co znacznie zachwiało stabilności Imperium.

Informacji na temat panaca dostarczają nam zapiski z ksiąg Real Hacienda del Cuzco oraz  ksiąg parafialnych z Cuzco. Szczegółowo wskazują one na to, gdzie dana panaca zamieszkiwała i jakie tereny były w jaj posiadaniu do końca XVI wieku.

Inkowie tworzyli grupy pokrewieństwa zwane panaca. Można powiązać je z grupą ayllu, łącząca swych członków poprzez rodowód i pokrewieństwo.
Każda panaca była identyfikowana z Inką, z której wywodzili się jej członkowie. Panaca obejmowała potomków obu płci.
Drugiemu synowi powierzono rząd panaca. Spadkobierca Inków nie był częścią panaca, ponieważ kiedy stał się Inką, sam tworzył swoją panacę.

Główne obowiązki panaca to:

• utrwalanie pamięć Inków – zachowanie ustnej tradycji, opiewającej ich życie i wyczyny, głownie poprzez pieśni;
• zajmowanie się mumią Inki po śmierci – mumie cieszyły się bogactwem i dobrami zgromadzonymi za życia;
• zajmowanie głównego stanowiska politycznego i religijnego;
• bezpośrednia ingerencja w wybory nowego Inki.

Królewskie Panacas w dziejach Imperium:

• Manco Cápac – Chima Panaca Ayllu
• Sinchi Roca – Rawra Panaca Ayllu
• Lloque Yupanqui – Awayni Panaca Ayllu
• Mayta Cápac – Uska Mayta Panaca Ayllu
• Cápac Yupanqui – Apu Mayta Panaca Ayllu
• Inca Roca – Wika Kirau Panaca Ayllu
• Yahuar Huaca – Awqaylli Panaca Ayllu
• Wiracocha – Zukzu Panaca Ayllu
• Pachacutec – Iñaqa Hatun Panaca Ayllu
• Túpac Inca Yupanqui – Cápac Panaca Ayllu

Każda z panaca miała własnych kapłanów, ziemie i produkty, zarówno do własnego utrzymania, jak i do stałego odprawiania rytuałów w hołdzie mumii przodków.

Różnica pomiędzy ayllu i panaca polegała na tym, iż ayllu były patrylinearne, natomiast panaca matrylinearne – oprócz przypadku wspomnianej „Inaca panaca”.
Różnica obejmowała także odmienność w strukturze społecznej. Każdy inka rodził się jako członek jednej z panaca, a w chwili otrzymania insygniów władzy przechodził do innej grupy rodowej. Zmiana panaca nie oznaczała tworzenia się nowej grupy, lecz jedynie przejście z jednej grupy do drugiej. Praktyka ta, tak charakterystyczna dla rodów królewskich, wpływała na wzrost znaczenia ayllu lub panaca matki rządzącego inki.

Zapraszam do odwiedzenia strony na Facebook