Administracja państwowa i religijna Inków.

W czasach przed Inkami Andy podzielone były między grupy etniczne, rządzone przez tak zwanych Wielkich Panów – Hatun Curaca. W większych grupach etnicznych rządy sprawowały często dwie osoby, a mianowicie lokalny władca i jego współregent.

Hatun Curaca zarządzali wieloma mniejszymi obszarami zwanymi curacazgo, a ilość tych podległych terenów mówiła o ich potędze i władzy. Rolę lokalnych władz sprawowali kacykowie, podporządkowani władzy wyższych rangą naczelników.

Sytuacja zmieniła się po ekspansji Inków. Na obszarze andyjskim poszczególni hatun curaca poddali się władzy Inki – najwyższego władcy imperium, otoczonego przez jego panaca i królewskie rody ayllu wywodzące się z cuzceńskiej arystokracji.

Władcę Cuzco wybierano spośród szesnastu panaca, które stanowiły szczyt hierarchii społecznej. Poniżej znajdowało się dziesięć ayllu – sprawujące opiekę nad Cuzco i panującym Inką. Najważniejszą z nich była ayllu po zmarłym ostatnio Ince.

W schemacie podziału społecznego imperium pojawiły się nowe funkcje – między innymi curaca.

W języku keczua, używanym na terenach andyjskich, słowo curaca oznaczało wasala, a dopiero po konkwiście, Hiszpanie zaczęli tłumaczy je jako kacyk.

W początkowych latach ekspansji rola Inki, zwanego z języka keczua Sapa Inka (Jedyny Pan), ograniczała się do zadań innych curaca obszaru Cuzco, dopiero z czasem jego władza wzrosła.

Rozróżniano kilka rodzajów curaca:

• curaca z nadania – poplecznicy i oddani słudzy inki, nagrodzeni nadaniem im obszarów
• curaca z grupy społecznej yana – którzy nie byli uzależnieni od rodzimych ayllu i podlegali bezpośredniemu zwierzchnictwu inki.

Szybka ekspansja Imperium na nowe tereny Andów wymusiła potrzebę powoływania licznych dostojników, sprawiających różnorakie funkcje. Do tej grupy należeli pracownicy administracji i nadzoru zarzadzania państwa, kapłani i bogaci kupcy. Do niższych szczebli społecznych należeli drobni rzemieślnicy, hatunruna, mitmaq, rybacy oraz yana.

Jak wynika z kronik reformę struktur społecznych przeprowadził Inka Tupac Yapanqui, dzieląc ludność należąca do hatunruna na następujące grupy:

• rodzina / gospodarstwo (purec) – nadzorowana przez głowę rodziny Purec;
• pięć gospodarstw (pisca) – nadzorowane przez Pisca Camayoc;
• dziesięć gospodarstw (chunga lub chanka) – nadzorowane Chunca Camayoc,
• pięćdziesiąt gospodarstw (pisca chunca) – nadzorowane przez Pisca Chunca Camayoc;
• sto gospodarstw (pachaca) – nadzorowane przez Pachaca Camayoc;
• pięćset gospodarstw (pisca pachaca) – nadzorowane przez Pisca Pachaca Camayoc;
• tysiąc gospodarstw (guaranga lub waranga) – nadzorowane przez Guaranga Camayoc,
• pięć tysięcy gospodarstw (pisca guaranga) – nadzorowane przez Pisca Guaranga Camayoc;
• dziesięć tysięcy gospodarstw (unu lub hunu) – nadzorowane przez Unu Camayoc.

Dodatkowo dzielono ich jeszcze na grypy wiekowe, by dostosować ich zdolność produkcyjną do wieku i stanu zdrowia.

Każde curacazgo przyłączone do imperium obowiązane było wysłać do stolicy swojego dostojnika, pełniącego od tego czasu rolę ambasadora. To że dostojnik rezydował w Cuzco było gwarancją lojalności danego curacazgo, a w przypadku buntu w tej prowincji dostojnik stawał się zakładnikiem.

Dostojnicy najwcześniej podbitych obszarów mieli przywilej mieszkania jak najbliżej centrum stolicy, a pozostali zamieszkiwali w poszczególnych dzielnicach stolicy.

Już za czasów wicekrólestwa Hiszpanie dzielili duże grupy etniczne na repartimientos,  doprowadzając do upadku dawnego sys­temu organizacji społecznej. W wyniku tej praktyki niżsi rangą curaca otrzymywali większa władzę, a wyżsi byli degradowani i pozbawiani swoich przywilejów. Kiedy władze w andyjskim regionie przejęli Hiszpanie, zaczęły zanikać lokalne języki, a poszczególne słowa zaczęły wychodzić z użycia i zostały zapomniane.

Każde curacazgo dzieliło się na połowy i w każdym curacazgo obowiązywał dwupodział władzy. Panem całego regionu był hatun curaca, a jego współregentem, pomocnikiem był yonapaq. Hiszpanie osobę współregenta określali mianem Tasa Toledana de Capachica (druga osoba).
Na obszarach Cuzco, w pierwszych latach władza należała do dostojników zwanych tocay curaca i pinahua capac.

Dwupodział władzy obejmował również curaca płci żeńskiej. Tam gdzie hatun curaca była kobietą, kobieta pełniła także rolę współregentki. Jednak w okresie wicekrólestwa kobiety zostały odsunięte od władzy, która przejęli ich mężowie.

Z zachowanych dokumentów wynika jednak, że w niektórych regionach dwupodział nie istniał, a władze pełniło kilku, a nawet kilkunastu curaca. Kiedy władze przejęli Hiszpanie, wybierali oni na curaca swoje zaufane osoby, odrzucając jednocześnie roszczenia dotychczasowych panów.

Z czasem termin curaca przestał obowiązywać, a Hiszpanie zastąpili je słowem kacyk. Dwupodział władzy, wypierany przez hiszpańską administrację, obowiązywał na niektórych terenach imperium jeszcze w roku 1562 – proces zapoczątkowany w XVII wieku trwał do XIX wieku kiedy dawne prawa Indian zupełnie zanikły.

Jak zatem wyglądała drabinka podziału społecznego w państwie Inków? – można to przedstawić w następujący sposób – od najważniejszej osoby w państwie:

• Capac apu – Jedyny pan;
• Hatun lub Acapac curaca – Pan wyższy od innych;
• Długousi – arystokracja inkaska czystej krwi, którzy za zasługi wojenne otrzymali tytuł szlachecki od dowódcy Długouchych zwanego ccoripaco ccoririncri;
• Llactayok – posiadacz wielu stad lam i alpak bydła;
• Unu – zwierzchnik 10000 rodzin (gospodarstw);
• Guaranga – zwierzchnik 1000 rodzin (gospodarstw);
• Pachaca – majordomu inki, zwierzchnik 100 rodzin (gospodarstw).

Ten podział odpowiada terminom pochodzącym z języka kechua. Na obszarze andyjskim niektóre grupy etniczne używały także języków ajmara, aru lub jagi – w których te funkcje społeczne miały odpowiednio inne określenia.

Poszczególne curacazgo wchodziły w skład centralnego systemu państwa Inków, jednak jak wynika z kronik, z reguły rządziły się one według własnych systemów organi­zacyjnych, opierając się na swoich zwyczajach i nie poddając się naciskom ze stolicy. W okresie istnienia państwa Ta­huantinsuyu, nie doszło do pełnej integracji naczelników grup etnicz­nych z Inkami. Dlatego organizacja w poszczególnych curacazgo opie­rała się na dawnych tradycjach, a naczelnicy dużych grup et­nicznych funkcjonowali jednocześnie na dwóch odrębnych poziomach administracyjnych – odgrywając rolę lokalnych curaca oraz utrzy­mując ścisłe relacje z władzą centralną, wykonując rozkazy z Cuzco.

W większych regionach cucaca miał swojego pomocnika zwanego yanapac.

 Curaca z nadania

Tytuł nadawany  przez samego Inkę, za szczególne zasługi na rzecz inki lub regionu z którego nana osoba pochodziła.

Niektórzy wywodzili się z lokalnej arystokracji, a inni mieli status yana, czyli byli do tej pory sługami inki.

Tytuł nie był dziedziczony, a jego utrzymanie zależało od uczciwości, lojalności wobec inki oraz posiadanych umiejętności. Curaca z nadania mógł być w każdej chwili  zdjęty ze stanowiska. Kadencja kończyła się po osiągnięciu przez daną osobę starszego wieku, niepozwalającego na sprawne sprawowanie władzy. Na ich miejsce inka powoływał ich młodsi bracia lub kuzynów. Dopiero w okresie kolonialnym wprowadzono prawo dopuszczające dzie­dziczenie władzy przez dzieci lub krewnych, jednak zapoczątkowało to okres konfliktów pomiędzy kandydatami ubiegającymi się o stanowisko kacyka.

Curaca yana

Tytuł który otrzymywała z rąk Inki osoba mająca status yana, czyli sługi inki – z uwagi na duże zaufanie jakim obdarzył ją Inka.

Słowo yana oznacza w języku kechua „pomagać”, „służyć”, jemu pochodne słowo yanacona oznaczało osoby służące zarówno ince, jak i Słońcu, żonie inki coya, licznym panaca, najważniejszym huaca, szlachcie inkaskiej, a nawet niektórym hatun curaca.

Fakt, że Inka mógł na curaca powołać sługę stanowiło dobre narzędzie w polityce administracyjnej. Lokalni curaca nie czuli się pewni swoich stanowisk, przez co cały czas zabiegali o względy Inki, wykazując swoją lojalność i posłuszeństwo.

Ponieważ z osobą posiadającą status yana inkę nie łączyły żadne więzy krwi, ani więzy wzajemności, mógł on bezpośrednio wymagać wykonania wszelkich rozkazów i zlecać zadania. Osoba powołana na curaca yana nie mogła wysuwać roszczeń, co wpływało na zwiększenie władzy inki na danym obszarze.

Co cechowało curaca:

• uczestnictwo i przewodnictwo w ceremoniach państwowych, religijnych, pogrzebowych;
• zarządzanie danym curacazgo tak, by redystrybucja wszelkich dóbr między curacazgo a Cuzco przebiegała sprawnie;
• wypełnianie obowiązku opieki nad starcami, sierotami i owdowiałymi kobietami;
• użytkowanie przydzielonych ziem, z wykorzystaniem lokalnej siły roboczej;
• odświętne stroje wykonane z tkanin cumbi, różne w zależności od regionu z którego pochodził;
• możliwość noszenia parasoli;
• złote i srebrne ozdoby chipana, różne w zależności od regionu z którego pochodził – ozdoby nosa, tiary, naszyjniki, pektorały, medaliony, ozdo­by uszu, koszule uncu oraz wytworne wyroby z piór tropikalnych ptaków – najbogatsi byli panowie z północnego wybrzeża, z królestwa Chimu;
• specjalnie wyróżnienie przez Inkę mogli jadać posiłki ze złotych i srebrnych naczyń
• tron tiana, na którym zasiadał podczas ważniejszych ceremonii;
• lektyka, w której nosili go specjal­nie wyznaczeni do tego celu słudzy – ilość sług niosących lektykę świadczyła o zamożności;
• curaca z obszarów północnego wybrzeża mieli swoich muzyków grający na trąbach oraz tragarzy, niosących dzbany z napojami ceremonialnymi. Liczba dzbanów świadczyła o zamożności i hierarchii curaca.

Administracja państwowa

Zarządzanie państwem Inków na poszczególnych poziomach terytorialnych:

• Tawantinsuyu (państwo) – zarządzał Inka
• Suyu (jedne z czterech części państwa) – w poszczególnych „ćwiartkach” zarządzał zwierzchnik zwany suyuyocapu
• Huamani (pomniejsza jednostka polityczno-terytorialna w każdym Suyu) – zarządzał zwierzchnik zwany apo lub apu
• Saya (mniejsza jednostka terytorialna) – zarządzał urzędnik zwany tocricoc
• Ayllus (najmniejsza komórka terytorialna) – zarządzał curaca

Administracja opierała się na około 200 tysiącach urzędników odpowiedzialnych za sprawne funkcjonowanie państwa. Do ich zadań należało:

• kontrola wykonywania zarządzeń Inki,
• kontrola przychodów,
• zarządzanie siła roboczą;
• kontrola działalności poszczególnych prowincji;
• magazynowanie wszelkich dóbr dostarczanych przez rolników, pasterzy, rzemieślników, rybaków;
• sprawowanie rachuby ludności;
• kontrola ilości mężczyzn zdolnych do powołania do woska;
• nadzór nad budową nowych dróg, mostów, tampu i centrów ad­ministracyjnych;
• nadzór nad przekazem informacji poprzez pismo ąuipu i posłańców chasąui.

Do najważniejszych funkcji w administrowaniu państwem zaliczyć można:

• suyuyoc apu – reprezentant Inki w każdym z czterech suyus, pochodzący z panaca tej co Inka; Czterech tych urzędników tworzyło „Radę Królewska”, kierowaną przez sekretarza, czyli drugą osobę Inki.
• Sayapayas – kontrola wykonywania rozkazów Inki;
• Apu panaca lub guarmi cococ – funkcjonariusze którzy dokonywali wyboru kobiet do aclla huasi. Kobiety te przygotowywane były do roli żon bogów, żon Słońca, jako nałożnic inki, jako nagroda dla możnego pana lub też na ofiarę dla bóstwa.
• llacta-camayoc – urzędnik, który wraz z curaca był odpowiedzialny za dystrybucję i nadawanie ziemi, organizował dodatkowe prace (minca). Mógł zaglądać do domów wieśniaków – podczas gdy spożywali obiadowy lub wieczorny posiłek – by zlustrować panujący tam porządek. 
• Chasqui camayoc – urzędnik odpowiedzialny za system gońców chasqui
• Urzędnicy dbający o przyrost naturalny, namawiali do zawierania małżeństw i karali osoby żyjące w stanie wolnym. Obchodzili poszczególne osady, organizując na głównych placach miast grupowe zawierania małżeństw.
• Urzędnicy pełniący role nadzorców szlaków wszelkich komunikacyjnych i tampu.
• chakra kamayuq – Urzędnicy spra­wujący nadzór nad produkcją rolną.
• Urzędnicy dbający o należyte wymierzanie kar za szczególne przestępstwa.
• Urzędnicy wysyłany do poszczególnych regionów w celu wymierzenia kary za szczególne przestępstwa.
• Główni rachmistrzowie – na podstawie quipu informowali inkę o sytuacji gospodarczej każde­go regionu państwa.
• Inca rantin lub capacpa randicac – zwani inspektorami wszystkich ziem – administratorzy ze szczególnymi uprawnieniami, któ­rych zadaniem było przeprowadzanie inspekcji oraz dbanie o porządek w poszczególnych dzielnicach państwa.
• Quipucamayoc – mistrzowie quipu, funkcjonariusze pełniący role księgowych, których rolą było prowadzenie w magazynach skrupulatnych rachunków przychodów i rozchodów wszelkich produktów żywnościo­wych oraz wyrobów rękodzielniczych.
• Runay-pachacac – funkcjonariu­sze przydzieleni do podział ludności według wieku oraz kontroli grup guaranga (1000 rodzin) i pachaca (100 rodzin) w danym regionie.
• Sayua checta suyuyoc – urzędnicy którzy wyzna­czali granice ziem nowo wcielonych do imperium. Tworzyli oni makietę tego terenu, prezentowali ja Ince, nanosili niezbędne poprawki, a następnie wdrażali system organizacji cuzceńskiej na tym terenie.
• Tocricoc, Tucuyricoc – wysoki rangą urzędnik, od którego wymagano nie tylko zdolności i doświadczenia, lecz także wierności władcy. Był odpowiedzialny za koordynowanie pracy wszystkich grup oraz dokonywał rygorystycznych kontroli curacas w swoim regionie. Odwiedzał potajemnie prowincje i obserwował prace lokalnych urzędników.
• Tocoiricoc – sędzia lub wizytator, dokonujący drobiazgowych kontroli wykonywanych przez urzędników prac i uczciwości.
• Tuqrikuq – naczelnik urzędujący w stolicy prowincji;
• Tocricamayoc – grupa niższych rangą funkcjonariuszy odpowiedzialnych za nadzór nad rze­mieślnikami wszelkiej profesji, którzy byli przesiedlani z jednego miejsca na drugie, w celu wykonywania konkretnych zadań – rzemieślnicy mieli status mitmaą i podlegali stałej kontroli władzy centralnej.
• Yanapac – pomocnik curaca 
• Chakra camayoc – agronom
• Ynga yocricoc – nadzorca królewski, kontrolujący osoby chroniące wszelkie szlaki ko­munikacji lądowej (dróg, mostów, tampu).

Zwykły obywatel, należący do grupy runa, podlegał jurysdykcji lokalnego curaca.
Gospodarstwo chłopskie składało się z pełnoprawnego mężczyzny, jego zony, ich nieżonatych i niezamężnych dzieci, starych rodziców oraz innych samotnych krewnych. Taki gospodarz miał nadział ziemi odpowiedni by utrzymać całą rodzinę.
Curaca z kolei kontrolowany był przez tocricoc – wyższego urzędnika państwowego. Curaca miał jednak możliwość odwołać się do Inki, jeśli nie zgadzał się z opinią urzędnika.
Urzędnik mógł wytoczyć proces wobec curaca w następujących przypadkach:
– gdy ten nie wykonał rozkazu Inki;
– prób rebelii;
– opieszałości w nadzorowaniu swoich poddanych;
– nieobecności podczas ceremonii państwowych i religijnych;
– nadużyć w stosunku do  swoich podanych;
– wymagania od poddanych usług na cele osobiste.
Karą dla curaca było utracenie władzy, ale gdy proces dotyczył rebelii wobec Inki, to winowajcę i jego rodzinę karano śmiercią.
Nad uczciwością urzędników, tych zwykłych jak i tych najwyższego stopnia czuwał tocoiricoc – sędzia lub wizytator, dokonujący drobiazgowych kontroli wykonywanych przez nich prac i uczciwości. Kontrole były jawne, ale czasem przeprowadzane sekretnie, by wykazać nadużycia lub korupcję.
Andyjską hierarchię administracyjną przedstawił w swojej kronice don Filipe Guaman Poma de Ayala.

Administracja religijna

Kiedy Hiszpanie wkroczyli na tereny andyjskie, od razu rozpoczęli walkę z Indianami i ich wierzeniami. Powszechne stało się niszczenie andyjskich huaca, ich sanktu­ariów i świątyń, jak również prześladowanie andyjskich kapłanów, którzy zostali zmu­szeni do działania w ukryciu.

Główny kapłan świątyni Coriconcha zwany był sługą Słońca, i był drugą po Ince osobą w hierarchii państwa. W czasach gdy na tereny andyjskie przybyli Hiszpanie funkcję tą sprawował Villac Umu. Na ten urząd kandydat wybierany był spośród grupy czystej krwi Inków. Z kronik wynika, że przed konkwistą kapłani mieli znaczną władzę, ale kiedy w czasach panowania inki Viracochy grupa kapłanów wywołała rebelię, ich wła­dza została znacznie ograniczona.

Kapłanem można było zostać w następujący sposób:

• poprzez dziedziczenie funkcji, z tym, że kandydat musiał wcześniej wykazać się umiejętno­ściami potrzebnymi do pełnienia tej funkcji;
• poprzez powołanie przez wysokie grono sprawujących obrzędy.
• kapłanem mogły być zarówno kobiety, jak i mężczyźni.

W religijnym świecie państwa Inków ważna role odbywały wyrocznie – miejsca w któ­rych przepowiadano przyszłość. W stolicy Inka nie podjął żadnej decyzji bez odprawienia ceremonii callpa, podczas której odczytywano przyszłość ze świeżo wyrwanego, bijącego jeszcze serca lamy.

Do najważniejszych wyroczni świata inkaskiego należały: Pachacamac, Apurimac, Chinchaycamac, Mullipampa, Catequil.

W wyroczniach znajdowali się wróżbici, czarownicy i znachorzy, którzy różnili się metodami przepowiadania przyszłości i sposobami działania.

Do najważniejszych funkcji w administrowaniu religią zaliczyć można:

• Aucachic – kapłan spowiednik, w Cuzco zwany także ichuri, pełnili funkcję spowiedników. Spowiedzi dokonywano podczas bardzo ważnych ceremonii lub świąt na całym obszarze Andów. W takim okresie przestrzegano ścisłego zakazu spożywania pikantnej papryki aji i soli oraz zabraniano kontaktów seksualnych. Mężczyźni azuac lub accac z wybrzeża odpowiedzialni byli za pro­dukcję ceremonialnych napojów, natomiast w górach funkcję tę pełniły kobiety mamacona z aclla huasi.
• Ayatapuc – kapłan powołany do komunikowania się ze zmarły­
• Caviacoc – wróżbita, który przepowiadał przyszłość pijąc specjalne wy­war
• Guacarimachic – kapłan powołany do rozmawiania z huaca,
• Hamurpa – wróżbita, który wróżył przyszłość z trze­wi zwierząt złożonych wcześniej w ofierze.
• Huacapvillac – czarownik najwyższy ranką, odpowiedzialny za rozmowy z
• Huacasa lub huacsa – kapłan, który dopilnowywał odprawiania trzech rytualnych tańców w ciągu roku.
• Huatuc – wróżbita, który wprowadzał się w trans, pijąc wywary, po którym przewracał się na ziemię i opowiadał o tym, co stanie się w przyszłości.
• Inspektor religijny – funkcjonariusz odpowiedzialny za powoływanie nowych i od­woływanie starych huaca oraz za wybieranie nowych kapłanów.
• Libiaopavillac – czarownik odpowiedzialny za kontakty z bogiem Pioruna.
• Macsa – zwany także viha, pełnił funkcje znachora.
• Malquipvillac – czarownik odpowiedzialny byli za kontakty z mumiami przodków,
• Pacharicuc – czarownik przepowiadający przyszłość na podstawie obserwacji dużych pają­ków, trzymanych w wydrążonych kościach ludzkich. Wróż­ba polegała na obserwowaniu upadku zwierzęcia na ziemię. Pająki obda­rzone były szczególną czcią na wybrzeżu.
• Punchaopvillac – czarownik odpowiedzialny za kontakty ze Słońcem
• Socyac – czarownik przepowiadający przyszłość z ziaren kukurydzy.
• Tarpuntay – grupa kapłanów z Cuzco odpowiedzialna za rytuały agrarne.
• Yanapac – pomocnik kapłana.
• Yanca – grupa kapłanów, których za­daniem była obserwacja ruchów cienia rzucanego przez Słońce na pe­wien mur i na tej podstawie określenie dokładnego moment nadejścia poszczególnych świąt.

NIŻSZE  SZCZEBLE  SPOŁECZNE

Rzemieślnicy

Na rozwój gospodarczy kraju bardzo duży wpływ mieli rzemieślnicy, którzy wyrabiali produkty potrzebne dla wszystkich mieszkańców.

Z kronik wiemy, że rzemieślnicy byli bardzo cenieni przez administracje państwa, co przejawiało się licznymi udogodnieniami. Wykonywali pracę na rzecz państwa, ale za to byli zwolnieni z innych obowiązków, nie powoływano ich do służby wojskowej lub prac rolniczych w formie mita.

Ponieważ kraj potrzebował dużej liczby przedmiotów nie tylko sakralnych, ale i wyrobów rękodzielniczych powszechnego użytku, do Cuzco i do innych głównych centrów administracyjnych sprowadzano wykwalifikowanych rzemieślników.

Na wybrzeżu rzemieślnicy wyspecjalizowali się w wyrobach ze złota i srebra oraz w garncarstwie, malowaniu tkanin i ozdabianiu strojów. Należy zaznaczyć, że na wybrzeżu specjaliści byli pogrupowani według swoich profesji, tworząc odrębne cechy.

Z obszarów górskich pochodzili kowale i garncarze, tkacze cumbicamayoc, powroźnicy, wytwórcy lektyk dla możnych oraz osoby wydobywające sól.

Z rejonu Canta pochodzili twórcy ceramiki i cennych tkanin, a z obszarów dzisiejszego Ekwadoru specjaliści wyrobów z metali szlachetnych.

Hatun runa

Hatunruna czyli „wielcy ludzie” tym terminem określano grupę społeczności andyjskiej, na której państwo Inków opierało swoją gospodarkę. Tupac Yupanąui podzielił tą grupę społeczeństwa w następujący sposób: jednostki liczące dziesięć (chunga), sto (pachaca), tysiąc (guaranga) i dziesięć tysięcy (unu) osób – zarządzane przez specjalnie powołanych urzędników.

Rzemieślnicy byli zwolnieni z obowiązków wobec państwa, ale osoby z grupy hatunruna rekrutowano do wojska, wysyłano do walki w odległe regiony państwa, wykorzystywano jako ludność mitmaą i yana, jak również przydzielaną do służby na rzecz inki, coya, Słońca lub huaca.

Administracja inkaska prowadziła za pomocą pisma węzełkowego quipu statystyki dotyczące wieku i zdolności produkcyjnej osób z grupy hatunruna.

Po osiągnięciu  wieku dojrzałego i po wstąpieniu w związek małżeński otrzymywano status hatunruna. Młoda para otrzymywała miejsce w ayllu, co wiązało się z nowymi obowiązkami. Nowa rodzina otrzymywała od państwa tupu, czyli działkę ziemi, pozwalająca im na utrzymać. Była to część ziemi, którą ojciec otrzymał przy jego narodzinach. Jeśli za mąż wychodziła córa, to ziemia nabyta przez ojca w dniu jej urodzin przepadała na rzecz państwa. Wielkość działki wzrastała wraz z pojawieniem się potomstwa.

Rybacy

Rybacy stanowili odrębna klasę społeczną a osady zakładali w nadmorskich zatokach i nadbrzeżnych jeziorach. Pas przybrzeżny nie miał w tym rejonie takiego charakteru jak europejskie plaże. Tereny przybrzeżne należały do poszczególnych grup etnicznych lub ayllu, dlatego nie każdy mógł z nich korzystać. Dopiero dekret licencjata Gonzales de Cuenca z roku 1566 udostępnił plaże wszystkim. Jednak po krótkim okresie wrócono do dawnego porządku, gdyż szerzyły się protesty ludności nadmorskiej i zamożnych rybackich allyu.

Rybacy początkowo nie posiadali własnych ziem uprawnych, ale w czasach kolonialnych zaczęli wykorzystywać obszary plaż i jezior, gdzie poławiali ryby słodkowodne, polowali na ptaki oraz uprawiać trzcinę totora, wykorzystując ją do budowy łodzi i domów. Rybacy w zależności od miejsca zamieszkania wykorzystywali inne rodzaje łodzi. Na północnym wybrzeżu używano tratwy z pni drzewa balsa, na południu używano caballitos de totora wykonanych z pęku trzciny totora, na południu łodzie wykonywano z foczych skór. Poławiane owoce morza były suszone i wykorzystywane do wymiany na inne towary w handlu z mieszkańcami obszarów wyżynnych.

Rybacy nie mieli obowiązku uczestniczenia w rolniczej mita, gdyż obejmowała ich mita rybacka, która polegała na połowach organizowanych na zmianę przez kolejne grupy – przez co inne klasy określały ich jako leniwych i pijaków często uczestniczących w zabawach. Rybacy pobierali się z partnerami pochodzącymi z rodzin rybackich. Odrębność tej klasy społecznej potwierdza także fakt, iż rybacy posługiwali się odmiennym dialektem niż mieszkańcy nizin.

Ludność mitmaq

Grupy ludności mitmaq – wywodzące się jeszcze z czasów przedinkaskich – tworzyły rodziny, które wraz z naczelnikami grup etnicznych były przesiedlane w różne regiony państwa w celu wykonywania ich jako siłę roboczą do określonych prac lub wyrobu produktów, na które było zapotrzebowanie. Takie przesiedlenie wiązało się z przebywaniem przez dłuższy czas z dala od swoich rodzinnych osad, ale mimo to przesiedleńcy mogli utrzymywać z nimi więzi wzajemności i pokrewieństwa. Ze swoich rodzinnych osad zabierali nasiona i inne dobra podtrzymujące ich tradycje – mogli również nosić swoje tradycyjne stroje, co łatwo odróżniało ich od danej ludności autochtonicznej.

Jeśli nawet przyjmiemy, że w początkowym okresie państwa Inków grupy mitmaq były wysyłane w sąsiednie rejony ich rodzinnych osad, to sytuacja ta musiała ulec poważnym zmianom za rządów ostatnich wład­ców inkaskich. W tym okresie bowiem zaczęto masowo przesiedlać ludność w odległe regiony, co było podyktowane względami ekonomicznymi państwa.

Zmiana statusu na mitmaq była czasem uznawana za nagrodę lub wyróżnienie, a czasem za karę nałożoną na daną grupę etniczną. Po zakończeniu służby poszczególni członkowie grup byli nagradzani.

Grupy ludności mitmaq służyły do umacniania inkaskiej władzy na nowo podbitych obszarach, wykorzystywano je także do zaludnienia obszarów gdzie brakowało ludzi do pracy na roli, do skolonizowania centralnych obszarów dżungli, do prac w kopalniach inkaskich, przy wydobywaniu różnorodnych minerałów, jak również  do celów religijnych. Służba religijna mitmaq polegała na pracach na rzecz danego bóstwa, pełnieniu funkcji camayoc w najważniejszych sanktuariach oraz uprawie ziem będących własnością huaca.

Ludność yana to męska grupa społeczna, wywodzące się jeszcze z czasów przedinkaskich, która po przesiedleniu traciła więzi z własną przeszłością i własnym ayllu.
Możni o statusie yana cieszyli się dużym prestiżem wśród społeczeństwa, a pośród ludności yana nie było niewolników i nie wyrzucano jej poza margines społeczny.
W państwie Inków traktowani byli jako siła robocza pozyskiwana bez konieczności stosowania układów andyjskiego systemu wzajemności.

Mamacona

Ludność mamacona to żeński odpowiedniki grup yana. Stanowiły je dziewczęta, które skierowano do tak zwanych aclla huasi – Domów Wybranek. Była to instytucja dająca kobietom edukacje. Otrzymywały tu staranną edukację, ułatwiając im późniejsze osiągnięcie wyróżniającego się miejsca w społeczeństwie, jako pierwsze lub drugie żony arystokracji inkaskiej lub prowincjonalnej. Pochodziły ze wszystkich grup społecznych, głównie chłopskich, ale także z arystokracji. Dziewczęta te, w wieku 8 – 10 lat, stanowiły tanią siłę roboczą, ale oprócz nich zaliczano do tej grupy także córki i siostry inki. Odpowiadały one za produkcję delikatnych tkanin, napojów spożywanych podczas ceremonii, jak również wypełniały powinności wynikające z systemu wzajemności. Inka mógł wydać jedną z dziewcząt jako dar dla jakiegoś możnego lub jako nagroda dla kogoś zasłużonego dla państwa. Te które nie opuściły aclla, pozostały w na stałe w świątyniach jako służki lub jako „dziewice Słońca” uczestnicząc w ceremoniach i ucząc kolejne generacje wybranek.
Dziewczęta były dzielone na różne grupy w zależności od miejsca pochodzenia, urody czy uzdolnień artystycznych.

• Yurac aclla – grupa dziewczynek czystej krwi inkaskiej, które poświęcane były kultowi religijnemu, a jedna z nich uważana była zawsze za żonę Słońca.
• Huayrur aclla – grupa najpiękniejszych dziewic, spośród których inka wybierał sobie drugą żonę.
• Paca aclla- grupa dziewczynek z pośród których wybierano przyszłe żony dla poszczególnych curaca oraz naczelników grup etnicznych, którym inka chciał podziękować za jakąś przysługę.
• Yana aclla – grupa dziewczynek, które nie wyróżniały się ani pozycją społeczną, ani urodą. Były to żony dla mężczyzn z kategorii yana.
• Taqui aclla – grupa dziewczynek, które były wybierane ze względu na uzdolnienia muzyczne, głównie z umiejętnością gry na trąbkach oraz pincullo.

  Kroniki podają, iż jedynie dziewczęta o arystokratycznym pochodzeniu musiały zachować dziewictwo, aby zostać poświęcone Słońcu. Pozostałe nie były zamykane w aclla huasi i mogły go swobodnie opuszczać.

Pińa

Najniższa klasa społeczna w skład której wchodzili jeńcy wojenni oraz ludność mitimaes, która w wyniku działalności buntowniczej straciła swoje prawa do użytkowania ziemi i była deportowana. 
Osiedlano ich w miejscach najmniej nadających się do życia, wyznaczając im najcięższe prace – głównie uprawę koki. Byli skazani na ekstremalne warunki bytowania i traktowani na równi z niewolnikami.
Pina nie mogli być sprzedani.

Administracja w czasach współczesnych

Na szczeblach współczesnej władzy w społeczeństwie andyjskim wyróżniamy alcalde barra (który pełni funkcję równą dawnemu curaca), alguacil (goniec), regidor, campos i segundos.
Władzę może sprawować mężczyzna w wieku od 7 do 60 lat.
„Zarząd” danej społeczności był wybierany na rok czasu, z tym, że przez ostatnie pięć dni nie ma żadnej władzy i można robić bezkarnie co się chce – oczywiście w granicach zdrowego rozsądku.
Znane jest zjawisko tzw. potlach, czyli wyrównywania różnic społecznych w dół.

Zapraszam do odwiedzenia strony na Facebook