JĘZYKI

Głównym językiem jakim posługiwano się na obszarze imperium Inków był język keczua (quechua, kiczua) – przez rdzennych Indian zwany runa-simi „językiem ludzi”, „mową ludzi”. Język pochodzi z centralnego łańcucha górskiego.
Na środkowej wyżynie andyjskie, w półtropikalnym klimacie żył lud Quechua (słowo to oznacza „lud ciepłej doliny”). Posługiwali się oni własnym językiem, który Inkowie zaadoptowali i rozpowszechnili na całym andyjskim terytorium.
Termin „keczua” (kiczua) odnosi się zwłaszcza do tych dialektów z keczuańskiej rodziny językowej, które służyły jako środek komunikacji międzyetnicznej i ponadregionalnej — keczua cuzkeńskiego i bliskiego mu keczua kupców z wybrzeża.

Peruwiański pisarz José Maria Arguedas napisał w jednej ze swoich książek: „Język keczua przewyższa hiszpański w wyrażaniu uczuć: czułości, miłości i miłości do przyrody. Słowa z języka keczua zawierają w sobie, z nieporównywalną intensywnością i żywiołowością, samą istotę człowieka i natury oraz tę mocną więź, jaka istnieje między człowiekiem a naturą.”
Inni określali go jako język miękki, bogaty, jędrny, bogatszy od języków europejskich, podobny do sanskrytu.

Obowiązkowe posługiwanie się nim na terenie państwa wprowadził Inca Pachacutec. Język ten został przejęty od ludu Quechuas, zamieszkującego rzekę Pampas, a którego wojska znacząco pomogły inkom w zwycięskich podbojach.
Gdy obszar imperium zaczął się powiększać, Inca Pachacutec wysyłał z Cuzco do nowo podbitych prowincji nauczycieli, którzy nauczali mieszkańców danej prowincji języka inkaskiego oraz dobrych obyczajów. Nauczyciel otrzymywał w danej prowincji dom, ziemię i posiadłość.
Ci co dobrze znali język quechua – czyli urzędowy język Inków – mogli liczyć na pierwszeństwo przy obsadzaniu stanowisk państwowych – zarówno w czasach pokoju, jak i w czasach wojny.
Keczua jest obecnie używany w siedmiu państwach Ameryki Południowej, a najwięcej ludzi posługuje się nim w Peru, Boliwii i Ekwadorze.
W XVI wieku jako keczua bywał niekiedy określany także język ajmara, należący do rodziny aru. Obecnie istniejące dialekty keczua można zakwalifikować do ok. sześciu różnych języków.
Cechą jeżyka keczua jest to, że ma trzy różne rodzaje wymowy pewnych sylab, a to wpływa na znaczenie tego samego słowa. Jedne sylaby wymawia się na wargach, drugi na podniebieniu, a trzecie w głębi gardła. Akcent prawie zawsze pada na przedostatnią sylabę, czasem na trzecią od końca, ale nigdy akcent nie pada na sylabę ostatnią.
W porównaniu do języków europejskich, język używany przez mieszkańców Cuzco nie posiadał takich liter jak: B, D, F, G, J, X, L – istnieje natomiast podwojone „LL”.
Nie stosowano także sylab z dwóch bezdźwięcznych spółgłosek, takich jak „bra”, „cra”, „cro”, „pri”, „pla”, clla”, „cllo” itp.
W języku inków nie ma liczby mnogiej, a jedynie cząstki oznaczające mnogość.  
W kronikach istnieją zapisy, że Hiszpanie mimo że znali język quechua, nie mogli zrozumieć sensu wypowiedzi, gdyż w quechua każde słowo ma wiele różnych znaczeń. Ten sam wyraz miał inne znaczenie, w zależności od sposoby jego wymawiania.
Znaki języka kechua czyta się w języku polskim w następujący sposób:

• ch – jak ć lub miękkie cz zbliżone do czi
• k – jak ch – gdy na końcu sylaby
• q – jak gardłowe k – gdy na początku sylaby
• q – jak gardłowe ch – gdy na końcu sylaby
• `- symbol ten oznacza zwarcie krtani, część poprzedzającej spółgłoski
• h – nieme, nigdy się nie wymawia
• h – w dwuznakach ph, th, chh, kh, qk – oznacza przydech, część poprzedzającej spółgłoski
• z – jak s
• s – jak ś
• h – jak ch – gdy na początku sylaby
• x – jak gardłowe ch – gdy na początku sylaby
• x – między samogłoskami i w zestawieniu ex – jak ks lub gz, w pozostałych przypadkach jak s
• w – jak u
• ll – jak lj
• y – jak i, przed samogłoskami jak j
• ń – jak ń
• u – jak u lub o – zależnie od pozycji w słowie
• i – jak i lub e – zależnie od pozycji w słowie
• c – jak k, przed e oraz i – jak s
• qu – jak k
• rr – drugie r jak w słowie „prrrr”
• v – na początku wyrazu oraz po m i n – jak b, w pozostałych przypadkach jak dwuwargowe w

Samogłoski podwójne są samogłoskami długimi. Akcent pada prawie zawsze na ostatnią sylabę słowa. Wyrazy kończące się samogłoską lub literami s i n akcentowane są na przedostatniej sylabie. Wyjątki od tych reguł oznacza się kreską nad akcentowaną samogłoską.
Kechua ma kilka dialektów,z których główne to: el cuqueno – z okolic Cuzco, najczystszy i najbliższy Inkom; el cauqui – z prowincji Yauyos na wschód od Limy; el yunca – z prowincji Trujillo; el quiteno – najbardziej zanieczyszczony
Gdy do Peru wkroczyli Hiszpanie język kechua określali mianem lengua del Inka (język Inki), lengua del Cuzco (językiem z Cuzco), lengua guechua lub lengua general del Peru (język powszechny w Peru).
Peruwiańczycy język Hiszpański określali mianem castellano, czyli kastylijski.
W roku 1975 rząd Peru uznał język keczua za jeden z dwóch głównych języków Peru.
W latach 70-tych XX wieku językiem kechua posługiwało się w Peru około 9 milionów ludzi (zamieszkujących od równika do około 30 równoleżnika na południu).
Na obszarze Peru istnieje kilka dialektów keczua, ale ten najbardziej wzorcowy jest z Cuzco.
Polski zakonnik Edmund Szeliga, który przez kilkanaście lat pełnił posługę misyjną wśród Indian Amazonii, dobrze poznał język kechua. Jak sam twierdził język ten jest bardzo podobny do języków słowiańskich, a w języku polskim znalazł 364 słowa brzmiące bardzo podobnie i mające podobne znaczenie, między innymi (w języku kechua – znaczenie w języku polskim): kucyk, hucuł – coś małego; chata, chałat – nakrycie; napijajtis – napijcie się; ciupajtis – ugryzienie; lulać – spać; ukaz – konstytucja.

Język ajmara używają dziś mieszkańcy płaskowyżu Peru, Boliwii i Chile. Używany przez Indian zamieszkujących między 15 a 18 stopniem szerokości geograficznej.
Określany jako język gardłowy, męski, mniej bogaty i mniej melodyjny od kechua, pełny tonów kha, tha.

Większość starożytnych języków peruwiańskich wymarła. Nie zapisano ich słowników i gramatyk, a w wielu przypadkach nie znamy nawet ich nazw. Języki nadmorskie zanikły całkowicie, a jedyne języki górskie to uru i chipaya, którymi mówią nieliczni Indianie znad jeziora Titicaca i Poopó. Jedynie w obszarach montańi i selvie, wśród ludów których nigdy nie podbili Inkowie ani Hiszpanie, zachowała się staroandyjska różnorodność językowa.
Zanim tereny andyjskie opanowali Inkowie, mieszkające tam ludy – pochodzące z gór, z wybrzeża, z puny a także ze strefy lasów – posługiwały się własnymi językami i dialektami, które z czasem zostały zapomniane i wyszły z użycia. Wśród takich wygasłych języków wyróżnić można:

• mochica – zwany językiem rybaków, przez Hiszpanów nazywany pescadora, a w czasach kolonialnych zwany yunga. Był dialektem w czasach pokolonialnym, mówiono nim na północnym wybrzeżu Peru, zaniknął na początku XX wieku;
• quingnam (kingnam) – zwany językiem rybaków, używany przez ludy zamieszkujące tereny między rzekami Chicama i Chillon. Używany przez kultury Mochica, a potem w nowszej wersji przez Chimu. Od czasów kultury Mochica język przetrwał do czasów kolonialnych i używali go Indianie ze wsi Eten. W XVII wieku, gdy używało go 40 000 Indian, badał go duchowny Fernando de la Carrera. W XIX wieku zajął się nim badacz Middendorf, a słownik języka utworzył Ephraim George Squier.
  W języku nie było rodzajów ani rodzajników, w odmianie występowały dwa mianowniki, trzy dopełniacze, jeden celownik i wołacz. Język trudny, bo występowały w nim głoski nie znane w Europie. Z samogłosek przeważały a i e, ze spółgłosek t, z, s, n, ch i cz.
• culle – pochodzenie tego języka sięga kultury Tiahuanaco (XII w.). W roku 1575 wicekról Toledo uznał go językiem oficjalnym. Wcześniej używano go na terenach Lambayeque, Cajamarca, Cajabamba, Otuzco, Pallasce, Santiage de Chuco, Sanchez Carrion i na lewym brzegu Maranon (Sihuas, Pomabamba i Cellejon de Concucos). Był ważnym językiem w imperium Inków i mówiono nim na płaskowyżu Peru i Boliwii.
• puqina, puquina – dialekt, którym w XVI wieku mówili mieszkańcy płaskowyżu Perwiańsko-Boliwijskiego, Indianie Uru. W Cuzco wymarł w wieku XVI;
• alclahuaya – zwany machaj jugay „język ludzi”, bardzo podobny fonetycznie do języka aymara, w konstrukcji słów do keczua, a słownictwem do puquina. Uważa się, że mówili nim znachorzy, bo używano go w celach rytualnych w rodzinach znachorów, jedynie przez ojca i jego najstarszego syna. Uważa się tez go za sekretny język Inków.
• pana – język plemion z nad rzeki Ucayali, z departamentu Loreto, bardzo trudny do wymowy ale bogaty w słowa.
• piros – język plemion sąsiadujących z departamentem Cuzco. Każda część ludzkiego ciała była nazwana w tym języku od litery w;
• campas – język plemion z nad rzek Santa Ana Chanchamayo i Tambo. Język miękki i przyjemny dla ucha. Każda część ludzkiego ciała była nazwana w tym języku od litery n.

Języki plemion Indiańskich w większości dla określenia liczb miały tylko wyrazy przedstawiające: raz, dwa, trzy, cztery i czasem pięć. Większe wielkości pokazywane są na palcach lu określane mianem „więcej”.
W XVI i XVII wieku zasady zapisu imion własnych, toponimów jaki i transkrypcji słów w keczua nie były skodyfikowane, czego konsekwencją jest występowanie wielu znacznie różniących się od siebie sposobów zapisu danego terminy. Przykładem jest tu osoba Atahualpy – jego imię znaleźć możemy w różnych źródłach zapisanych jako:  Atahuallpa, Atahualpa, Ataw Wallpa, a nawet Atabalica lub określenie władcy jako Inka lub Inqa.
Dlatego w artykułach zawartych na tej stronie internetowej starałem się używać (lub wymieniać) wszelkie istniejące warianty pisowni danego słowa.

SPOSOBY ZAPISU

To co wyróżnia kulturowo obszar środkowoandyjski to fakt nieznajomości pisma w okresach przedhiszpańskich. Główną formą przekazywania informacji było kipu – tzw. pismo węzełkowe – mnemotechniczny system zapisu danych, przede wszystkim liczbowych. Druga formą były ideogramy tokapu (tuqapu) – zdobiące naczynia i stroje ceremonialne przedstawicieli elit inkaskich. Naukowo nie potwierdzono istnienia żadnego fonetycznego czy piktofonetycznego systemu zapisu informacji. Jedyne źródła historyczne, wykorzystywane przez badaczy andyjskiej przeszłości, odnoszą się do czasów konkwisty i zawarte są w dziełach hiszpańskich, metyskich oraz indiańskich kronikarzy piszących w XVI i XVII wieku alfabetem łacińskim, po hiszpańsku lub w keczua.
Nie mniej jednak, boliwijski uczony, archeolog Ibarra-Grasso uważał, że Inkowie znali pismo hieroglificzne, które określali mianem quillca (qillqa).
Należy pamiętać, iż prehistoria Andów to tysiące lat rozwoju kultur i cywilizacji przedinkaskich, dla których nie dysponujemy żadnymi danymi pisanymi. Dlatego głównym źródłem poznania pradziejów andyjskich są dane archeologiczne.
Należy jednak wspomnieć, że kronikarze Cristobal de Molina i Sarmiento de Gamboa przekazali informacje o tym, że w okresie panowania Pachacutiego zaczęto zapisywać wydarzenia historyczne rysunkami na specjalnych tabliczkach, przechowywanych w Świątyni Słońca w Cuzco. Żadna z tych tabliczek nie przetrwała jednak do naszych czasów.

KIPU

Quipu, kipu lub khipu – pismo węzełkowe. Nie był to wymysł Inków, ten sposób zapisu znany był już kilkaset lat wcześniej, w okresie tzw. Horyzontu Środkowego – to jest w latach 600 – 1000 n.e.
W języku inków określenie quipu oznaczało „zawiązywać”, „liczyć”, „wiązać węzły” a także  „węzeł” – było czymś w rodzaju pisma, kolorowymi sznurkami używanymi do rachunków i zapisów astronomicznych. 

Kipu znajdujące się w Museo Tumbas Reales de Sipán – Królewskim Grobowcu Sipán w Lambayeque w Peru. Zdjęcie ze zbiorów Mirosława Rajtera.

Kipu sporządzano z wełny lub bawełny, nie służyło bezpośrednio do liczenia, ale do zapisywania wyników obliczeń. Do liczenia Inkowie wykorzystywali specjalne, kamiennie tabliczki zwane yupana, na których układano kamyczki.
Sznurki możemy podzielić na cztery rodzaje:

• Sznur główny – o długości od kilku centymetrów do ponad 2 metrów. Na obu końcach znajdowały się węzły, ale dla łatwiejszego rozpoznania przedniej części węzeł był tu grubszy. W pozycji roboczej sznur główny powinien być trzymany poziomo. Znaleziono także kipu ze sznurem głównym w kształcie koła.
• Sznurki rachunkowe – zwane także „sznurkami bocznymi”, wykonane z cieńszych sznurków niż sznur główny. Zwisały ze sznura głównego, a ich długość wynosiła od 20 cm. do 50 cm. Sznurki rachunkowe były pogrupowane w zespoły, które rozdzielały przerwy o zróżnicowanej długości. Najczęściej miały naturalną barwę wełny lub bawełny, ale były także jedno barwne lub wielobarwne – w badaniach wyodrębniono około 60 kolorów i setki kombinacji dwóch lub większej liczby barwnych nici. Liczba sznurków rachunkowych zawiązanych na sznurze głównym wynosiła od 1 do 1500.
• Sznurki sumujące – zwisały ze sznura głównego, ale w odróżnieniu od sznurków rachunkowych doczepiane były z przeciwnej strony. Ich pętla mocująca przechodziła przez pętle kilku sznurków rachunkowych, wyznaczając których sznurków rachunkowych dotyczy dane sumowanie. Jeśli taki sznur sumujący doczepiany był na końcu sznura głównego, oznaczało to sumę pozycji wszystkich sznurków rachunkowych, znajdujących się na sznurze głównym.
• Sznurki pomocnicze – zwane także „sznurkami drugorzędnymi”, doczepiane do sznurków rachunkowych lub sumujących. Do nich mogły być doczepiane kolejne sznurki pomocnicze. Najnowsze badania wykazują, że takie sznurki mogły pełnić funkcję „etykiety” i zawierać dane o miejscu dokonania danego spisu.

Kolory sznurków miały służyć do identyfikacji kategorii klasyfikacyjnych – ta kwestia jest  częścią sporów współczesnych badaczy.

Węzły wiązano zarówno na sznurkach rachunkowych, jak i na sumujących i pomocniczych. Służyły do zapisu liczb, grupowano je w zespoły, licząc od sznura głównego w dół.
Jedności umieszczano na dole sznura rachunkowego (lub sumującego), powyżej dziesiątki, wyżej setki itd, zachowując zasadę, że najbliżej sznura głównego był najwyższy rząd wielkości. Brak węzła na danej pozycji oznaczał „0”.
Węzły miały cztery kształty:

• Złożone – do zapisywania liczb wyłącznie na pozycji jedności, czyli od 1 do 9;
• Pojedyncze – do zapisywania liczb z wartością dziesiątek, setek, tysięcy itd;
• Ósemkowe – zwane także flamandzkimi, do zapisywania liczb wyłącznie na pozycji jedności;
• Niedokończone – miały kształt pętli.

Gdy kipu przeznaczone było to przechowywania lub transportu zwijano go i obwiązywano wolnym końcem sznura głównego. Taki pakunek miał stożkowy kształt, a dla odróżnienia go od innych towarów przyczepiano kolorowy frędzel.

Istnieją teorie, że kipu oprócz danych liczbowych zawierały także informacje o osobach i miejscach, oraz że zapisywano na nim:

• Inkaskie rodowody;
• wydarzenia historyczne;
• kolejność władców;
• ilość plonów;
• zapasy towarowe;
• zapasy żywności;
• pomiary;
• obliczanie ilości ludności;
• oznaczanie grup ludności;
• pieśni inkaskie;

– ale ta kwestia również powoduje spory wśród współczesnych badaczy.

Garcilaso de la Vega w swojej kronice pisze, że Indianie sporządzali nici różnobarwne, jedne w jednym kolorze, inne w dwóch, trzech, a jeszcze inne w większej palecie barw, ponieważ kolory każdy kolor, prosty lub mieszany miał swoje znaczenie. Sznurki były skręcone z trzech lub czterech pasm, a długość ich dochodziła do trzy ćwierci vary (1 vara to około 83-84 cm.)

Do posługiwania się tym pismem powołani byli specjalni urzędnicy i sekretarze –  quipucamayoc. W każdej miejscowości, a nawet wsi, znajdowało się co najmniej czterech takich specjalistów i każdy z nich sporządzał rachunki osobno – by zniwelować możliwość pomyłki lub oszustwa.
Hiszpanie w kronikach twierdzili, że znajomość quipu przechodziła z ojca na syna, ale w czasach inkaskich na te stanowiska powoływani byli rachmistrzowie najzdolniejsi, najbardziej  godni zaufania i najuczciwsi.

Kolorami oznaczano złoto – kolor żółty, srebro – kolor biały, wojowników – kolor czerwony.
Sznurkami nie barwionymi zapisywano rzeczy mniej ważne, w kolejności według istotności. Zapisując rośliny najpierw zapisywano pszenicę, potem jęczmień, a w następnej kolejności groch, bób, proso.
Zapisując dane dotyczące uzbrojenia najpierw oznaczano włócznie, potem groty, łuki, strzały, maczugi, siekiery i proce.
Zapisując dane ludności zaznaczano najpierw ilość mieszkańców danego miasta, potem danej prowincji. Na pierwszym sznurku zaznaczano ilość mężczyzn powyżej 60 roku życia, na drugim powyżej 50 roku – i tak dalej, aż po dzieci karmione piersią. Na kolejnych w taki sam sposób zapisywano dano o kobietach.
Spisy wykonywano każdego roku, w każdym mieście i zbiorczo w każdej prowincji.

Czasami do sznurków dowiązywano krótsze i cieńsze, tej samej barwy, na których dopisywano informacje dodatkowe, uzupełniające główne dane. 
Powyższy schemat prezentuje sposób dołączania sznurków do sznurka głównego.
Główny sznur miał odgałęzienia, które mogły oznaczać pojedynczych ludzi lub wioski. Liczba skrętów w węźle określała jednostki, a jego położenie na sznurze oznaczało dziesiątki, setki i tak dalej.

Cristóbal Vaca de Castro – Wicekról Peru w latach 1541-1544, nakazał sprowadzić w roku 1542 do Limy czterech najstarszych mistrzów kipu (m.in. Collapina, Supno), pamiętających dawnych władców Inków.
W roku 1912, L.L.Locke, pracownik Muzeum Historii Naturalnej w Nowym Jorku odkrył zasadę tworzenia kipu. Na podstawie jego badań możemy teraz odczytywać zapisane liczby. Powyższy schemat prezentuje węzły na sznurkach z ich wartością liczbową, a także węzełkowe przedstawienie liczby 24918.
W badaniach Marcia Ascher stwierdziła, że mimo iż Inkowie nie używali ułamków dziesiętnych, to na kipu można odnaleźć zapiski takich liczb jak 0.11, 0.228, 0.437.

Z danych Uniwersytetu Harwardzkiego na rok 2021 w muzeach i prywatnych kolekcjach znajduje się obecnie 1072 kipu, z których przebadano 581 sztuk.
Największe znalezisko kipu odnotowano w Inkawasi w dolinie Canete, na południowym wybrzeżu Peru. Odkryto tam zespół magazynowo-administracyjny a w nim 28 sztuk kipu.

Czy kipu zniknęło gdy w Peru pojawili się Hiszpanie? Nie.
W czasie konkwisty zapewne wiele kipu zostało przez Hiszpanów zniszczonych. Ale sytuacja zmieniła się w okresie kolonialnym, gdy najpierw bracia mercedariusze, a potem jezuici stosowali kipu do katechezy i zarządzania parafiami. Mając na uwadze poprawę relacji z tubylczą ludnością tzw. „kipu kościelne” stosowano do rejestru narodzin, chrztów, chorób, zgonów, do rejestracji datków lub prac na rzecz parafii. Kipu wykorzystywano przygotowując Indian do spowiedzi, spisując ich grzechy, planując święta kalendarza liturgicznego. Jedne z ostatnich tego rodzaju kipu odnotowano w roku 1857 w dolinie Urubamba.

Najwięksi badacze kipu na świecie to:

• Leland L. Locke – Amerykanin, w 1923 roku opracował pierwsze badania kipu;
• Marcia Ascher – Amerykanka, matematyczka, specjalista etnomatematyki, badania z roku 1990;
• Robert Ascher – Amerykanin, antropolog, badania z roku 1981, autor książki „Code of the Quipu”;
• Gary Urton – Amerykanin, profesor studiów prekolumbijskich, kierownik projektu Khipu Database Project na Uniwersytecie Harvardzkim;
• Frank Salomon – Amerykanin, etnograf i etnohistoryk Andów, badania z roku 2004;
• Jose Carlos de la Puente – badacz rdzennych ludów andyjskich, badania z roku 2019.

QILLQA

Słowo qillqa oznacza rysowanie, pisanie, malowanie.

T`UQAPU

Znaki graficzne, zwane także tocapu, wyszywane na tkaninach lub malowane na drewnianych tabliczkach, pełniły rolę archiwów, na których notowano najważniejsze wydarzenia z dziejów Inków i mity.
Takimi wzorami ozdabiano często ceremonialne kubki qiru (quero), są one także umieszczone na tzw. Krzyżu Centeno (Cruz Centeno) – drewnianym krzyżu procesyjnym (znajdującym się w Muzeum Etnografii w Berlinie).
Początkowe badania z lat 70-tych ubiegłego stulecia umożliwiły wyodrębnienie 400 znaków z kubków kero i tkanin (głównie koszul uncus). Najcenniejszą tkanina był tzw. Płaszcz Wirakoczy, pochodzący z południa Peru – obecnie eksponat zbiorów Roberta Woodsa Blissa w Dumbarton Oaks koło Waszyngtonu. Podczas badań rozpoznano na płaszczu około 50 znaków – m.in. ogień, piramidę schodkową, tłuszcz, fale – miała zatem na sobie napis składający się z imienia indiańskiego stwórcy Con Ticci Vica-Cocha.
W późniejszych badaniach przeprowadzonych przez polskich uczonych (Ziółkowski, Siemianowska, Szemiński, Arabas) wyodrębniono 1288 znaków, które podzielono na 168 typów określonych jako „formy bazowe”.

Poszczególne wzory zawierają geometryczne znaki, kreski, kropki, kwadraty, szachownice, trójkąty. Tuqapu często pełniły rolę opisową do przedstawionych scen figuratywnych. Mogły w takim przypadku pełnić funkcję identyfikatorów przedstawionych osób, miejsc, charakter wydarzenia. 

REZA LIPICHI

Mianem tym określano zapis ideograficzny lub system pisma hierograficznego ze składnikami fonetycznymi, używanego na obszarze dzisiejszej Boliwii do czasów dzisiejszych.
System ten powstał najprawdopodobniej na bazie qillqa w okresie kolonialnym.
Obejmował dwa sposoby zapisu modlitw katolickich.
1. Na glinianej, okrągłej tarczy ustawiano figurki lub inne symbole, które wykonywane z gliny lub innych dostępnych materiałów. Stosowano także kamyczki. Wzór układano w spiralę od zewnętrznej krawędzi do wnętrza. Zapis zawsze kończył się znakiem czytanym „amen”. Był to sposób starszy.
2. W nowszej wersji glinianą tarczę zastąpiono skórą lub papierem. Znaki malowano spiralnie od środka.

W najpóźniejszym okresie zamiast spiralnego stosowano zapis linearny, zapisując znaki od dolnej krawędzi pod prawą ręką pisarza, zmieniając kierunek na końcu każdego rzędu, aż do górnej krawędzi.
Każda parafia miała swoje własne znaki. Oprócz modlitw znane są przypadki zapisu katechizmu, przykazań jak również słów hymnu Boliwii.

LETRAS

Z informacji spisanych w XVI i XVII wieku przez Hiszpanów, Inkowie wykorzystywali do zapisu liter i całych tekstów tzw. letras.

PALLARES

Sposób zapisu stosowany przez Indian kultury Mochica. Na ziarnach fasoli gatunku Phaseolus lunatus wyrzynali wzorki z kropek, plamek i kresek, a każdy wzór coś oznaczał. Badaniem tego sposobu zapisu zajął się Rafael Larco Hoyle – właściciel prywatnego muzeum z ceramiką Mochica. Zaobserwował on, że rysunki z ceramik przedstawiają ziarnka fasoli z różnymi wzorami. Do przenoszenia fasolek służyły woreczki ze skóry lam, a wiadomości przekazywali specjalni biegacze.
Badacze uważają, że gdy Tupac Yupanqui podbił północną częśc wybrzeża, zapożyczył pomysł gońców i wprowadził ich u Inków jako chasqui. Zamiast ziaren fasoli przenosili oni kipu.

TABLES

Były to swego rodzaju malowane tabliczki. Wzmianki o nich pochodzą z zapisów Hiszpańskich z XVI i XVII wieku.
Cristobal de Molina, który pełnił funkcję proboszcza parafii Szpitala dla Tubylców w Cuzco, znawca języka keczua, twierdził, że takie tabliczki znajdowały się w świątyni Puqin Kancha, niedaleko Cuzco. Były na nich rzekomo zapisane mity o pochodzeniu Inków, o potopie, o życiu Manqu Qhapaqa. Zawierały nazwy własne, antroponimy (nazwy właścicieli), toponimy (nazwy miejsc i posiadłości) i etnonimy.
Tablice te mogą być wzorem dla tabliczek, jakie w obrzędach zaślubin otrzymywali oboje małżonkowie. Tabliczki te zawierały opis wzajemnych zobowiązań między małżonkami a ich krewnymi, rodziną i przyjaciółmi.
Wicekról Francisco de Toledo wysłał do Hiszpanii, królowi Filipowi II, 4 takie tablice. Informował on o tym króla w liście, datowanym na 1 marca 1572 roku. Ślad jednak po tych tablicach zaginął.

Zapraszam do odwiedzenia strony na Facebook