Początki Cuzco i późniejsza rozbudowa.
Założycielem Cuzco był Manco Capac. Gdy przybył w te okolice istniała tu osada Acamama, a lokalne granice dzieliły obszar na cztery dzielnice: Quinti Cancha, Chumbi Cancha, Sairi Cancza i Yarambuy Cancza. W późniejszym okresie, gdy władza Manco Capaca się umacniała, dokonano kolejnego podziału miasta, w wyniku którego powstały czery curacazgo: Manco Capac, Tocay Capac, Pinahua Capac i Colla Capac. Manco nakazał również założyć wiele wsi w obrębie miasta.
Kiedy w Peru pojawili się Hiszpanie, nazywali Cuzco Nowym Toledo, gdyż położenie geograficzne i architektura tych dwóch miast były podobne. W późniejszych latach Hiszpanie powrócili do nazwy Cuzco.

• Wzdłuż drogi do Antisuyu – na wschód od miasta – aż do rzeki Paucar, zasiedlił 13 wsi po obu stronach drogi, a ludność pochodziła głównie z plemienia Poques;
• Wzdłuż drogi do Cuntisuyu – na zachód od miasta – na obszarze ośmiu league wzdłuż i 10 league wszerz, zasiedlił 30 wsi po obu stronach drogi, a ludność pochodziła z plemion Masca, Chillqui i Papri;
• Wzdłuż drogi do Chinchasuyu – na północ od miasta – na obszarze doliny Sacsa i do ośmiu league od miasta, zasiedlił 20 wsi po obu stronach drogi, a ludność pochodziła z plemion Mayu, Cancu, Chincha i Rimac;
• Wzdłuż drogi do Collasuyu – na południe od miasta – na obszarze jednej league od miasta, gdzie znajdują się Saliny, zasiedlił 40 wsi, z których 18 z należało do ludu Ayarmaca, a pozostałe do plemion Quispicancha, Muyna, Urcos, Quehuar, Huaruc i Cavińa.

Początkowo wsi tych było nieco ponad 100 – były małe, największe liczyły do 100 domów, a mniejsze miały ich od 25-30. W kolejnych latach liczba mieszkańców systematycznie wzrastała, dochodząc do liczby mieszkańców od 300 do 1000. W czasach wojny domowej, Atahualpa zniszczył większość utworzonych przez Manco Capaca wsi.  

Kiedy Inca Yupanqui podbił Chanków, jedną z jego pierwszych decyzji dotyczyła odbudowy Cuzco. Do tej pory Cuzco było małą osadą, często zalewaną przez nieuregulowane wody rzek: Hautanay i Tulumayo Przebudowa infrastruktury osady wymusiła potrzebę wysiedlenia ludności żyjącej w promieniu dwóch legua od Cuzco, jak również leżących w tym obrębie panaca i ayllu..

Przed rozpoczęciem prac Inkowie wykonywali ceramiczne makiety przyszłych budowli, które modyfikował lub zatwierdzał sam Inka. Podobnie zachowywano się w stosunku do nowopodbitych terenów, których makiety sporządzano Ince.

Inca Yupanqui zwołał na wstępie curaca i przywódców okolicznych grup etnicznych, wyznaczył dziesięciu możnych, którym przydzielono drużyny składające się z dwudziestu Długouchych. Każda grupa miała szukać w okolicy miejsc bogatych w zasoby naturalne (np. kamieniołomy). Ponadto wszyscy okoliczni curaca zobligowani zostali do wykonywania prac publicznych, dostarczenia wapieni wykorzystywanych do produkcji zaprawy, gliny, która w połączeniu z wełną lub trzciną służyła do wyrobu suszonych na słońcu cegieł Adobe, drewna olchy i aguacolla ąuizca wykorzystywanych przy konstrukcji ścian, przykrywanych wierzchnią warstwą gliny. Najlepszymi kamieniarzami byli Indianie Colla z terenów Altiplano, których duża liczba mieszkała na stałe w Cuzco.

Najważniejsza sprawą było uregulowanie rzek, by nie dopuścić do zalewania odbudowywanych rejonów. Kanalizacja pozwala unikać powodzi podczas pory deszczowej i dostarczała wodę pitną do miasta. Dwudziestoletnie prace nad przebudową miasta realizowało jednocześnie dwadzieścia tysięcy mężczyzn, zmienianych co jakiś czas zgodnie z systemem mita.

Cuzco zostało zbudowane na planie pumy: obszar pomiędzy dwiema rzekami tworzył korpus zwierzęcia, głowę – twierdza Sacsayhuaman, a ogon – Pumap Chupan ze zbiegającymi się korytami dwóch rzek.

Puma mogła być przedstawiona jako zwierzę siedzące na tylnych łapach. Przednią część jej ciała tworzyć miały dwa duże place: Aucaypata i Cusipata, ograniczające święty obszar. Wokół znajdowało się dwanaście następujących dzielnic: Colcampata, Cantut Pata, Munay Senga, Rimac Pampa, Cayaocachi, Chaquilchaca, Piachu, Cjuillipata, Carmenca, Huaca Puncu, Puma Curcu i Tococachi.
Według kronikarza Inca Garcilaso de la Vega w Cuzco były następujące dzielnice:

• Collcam Pata – najważniejsza dzielnica, pierwsza jaką utworzono w Cuzco. Słowo pata oznacza „taras”. Tutaj Inca Manco Capac zbudował swój pałac, który w kolejnych latach należał do Paulla, syna Huayna Capaca.
• Cantut Pata – na wschód od Collcam Pata. Nazwa oznacza „Kwieciste tarasy”. Rosły tu kwiaty, które Hiszpanom przypominały goździki, dlatego nazywali tą dzielnicę „Goździkowe tarasy”.
• Puma Curcu – na wschód od Cantut Pata. Nazwa oznacza „Lwia belka”. Znajdowały się tu belki, do których przywiązywano lwy, jakie otrzymywał Inca jako dary.
• Tococachi – duża dzielnica, której nazwę można przetłumaczyć jako „Okienna sól”. Hiszpanie zbudowali tu pierwszy klasztor świętego Franciszka.
• Munay Senga – na południe od Tacocachi. Nazwa oznacza „Kochaj nos”.
• Rimac Pampa – duża dzielnica na południe od Munay Senga. Nazwa oznacza „Mówiący plac”. Na tym placu w określonych dniach ogłaszano rozporządzenia. Stąd wychodziła droga do Collasuyu.
• Pumap Chupan – na południe Rimac Pampa, najdalej wysunięta dzielnica. Nazwa oznacza „Ogon pumy”, gdyż jej kształt przypomina ogon – kończy się klinem między dwoma strumieniami. Inkowie przetrzymywali tu dzikie zwierzęta. Spływa tu strumyk ze szczytu Sacsahuaman.
• Cayaocachi – leżąca na zachodniej stronie miasta. Początkowo była to wieś, zamieszkała przez 300 mieszkańców, oddalona o około „1000 kroków” od ostatnich domów miasta. Po roku 1600 leżała już w granicach miasta.  
• Chaquillchaca – leżąca na zachodniej stronie miasta. Oddalona o 1000 kroków od miasta. Stąd wychodziła droga do Cuntisuyu. Tu dochodziły dwa podziemne kanały zwane Callque machac-huay czyli „Srebrne Żmije”, doprowadzające do miasta wysokiej jakości wodę.
• Pichu – leżąca na północ od Chaquillchaca,
• Quilli Pata – leżąca na północ od Pichu.
• Carmenca – leżąca na północ od Quilli Pata. Z tej dużej dzielnicy wychodziła droga do Chinchasuyu
• Huaca Puncu – na wschód od Carenca. Nazwa oznacza „Brama Sanktuarium”. Przez tą dzielnice przepływał strumień dzielący na pół główny plac Cuzco. Wzdłuż strumienia biegnie szeroka ulica, łącząca się za miastem z drogą do Collasuyu.
• Coriconcha – w tej dzielnicy znajdowała się Świątynia Słońca.

Place charakteryzowały się wielkością i trapezoidalnym kształtem. Służyły działalności religijnej i społecznej. Plac Aucaypata, zwany przez Inków także Huacay Pata – Plac Szlochu (bo tracono tam skazańców), a obecnie zwany Plaza de Armas, zawdzięcza swoją nazwę od słowa „auca”, oznaczającego „żołnierza” lub „nieprzyjaciela”. Odbywały się na nim spotkania Inki z królewską panaca i ayllu, w celu biesiad, ceremonialnych tańców, celebrowania militarnych sukcesów. Na głównym placu po zwycięskich wyprawach wojennych wystawiano łupy oraz pojmanych władców i przywódców, których inka deptał na znak zwycięstwa. W kronikach zachowały się informacje, że plac dekorowano niemal 20 centymetrowa warstwą przywiezionego znad morza piasku.

Świątynia Coricancha znajdowała się w Hurin Cuzco, w miejscu zajmowanym obecnie przez kościół Santo Domingo. Pachacutec Inka Yupanqui przebudował istniejące w Cuzco sanktuarium Inti Cancha (Siedziba Słońca), ozdabiając je złotymi i srebrnymi ornamentami, co tak wzbogaciło budowlę, że zaczęto ją nazywać Coricancha (Złota Siedziba). Ustawiono w świątyni nowe figury bóstw, na głównym miejscu umieszczono symbol Słońca, po prawej stronie podobiznę Viracochy, a po lewej Chuquiylla – boga-Pioruna, uznanego za Inke za swojego huauque, czyli swoje wcielenie. Słońce w religii Inków uznawane było za ojca wszystkich rodów królewskich i podczas wyboru nowego władcy kandydat musiał uzyskać jego aprobatę.

Mury świątyni postawione były do pewnej wysokości z obrobionego kamienia, a następnie z suszonymi na słońcu cegłami adobe. Zadaszenie było bardzo wysokie, więźbę dachową zrobiono z drewna, na której układano warstwę trawy icho. Dach wystawał poza obrys ścian na odległość około 170 cm, Imponująca musiała być również grubość pokrywy dachowej, bo jak wskazują kroniki z czasów walk pomiędzy Pizarrem i Almagrem, paliły się one wiele dni. Prace konserwacyjne i naprawcze odbywały się podczas świąt, kiedy to strzechy uzupełniano fragmentami tkanin bogato zdobionych różnokolorowymi piórami.

Szczegółowe badania murów i fundamentów świątyni dokonano po silnym trzęsieniu ziemi, które nawiedziło Cuzco w roku 1950. Trzęsienie ziemi odkryło niektóre z dawnych murów świątyni, co pozwoliło na ustalenie jej hipotetycznego planu: uwzględniając w nim callanca rozmieszczone wokół dużego czworokątnego patio, od północy dwa pomieszczenia przylegające do murów kościoła, od południa dwa podobne do siebie pokoje, do pozostałych boków podwórza przylegały dwa mniejsze pomieszczenia na planie kwadratu.

Kroniki podają, iż przed pomieszczeniem w którym spało Słońce, znajdował się mały ogród, gdzie uprawiano kukurydzę przeznaczoną dla Słońca. Ziemię do tego ogrodu sprowadzano z okolic Chincha – nie jest wyjaśnione dlaczego akurat tą siemię sprowadzano.

W okresie panowania Pachacuteca wzniesiono następujące świątynie: Huanacauri, Anahuarqui, Yauira, Cinga, Pical, Pachatopan, Cusicancha, Inaca Panaca, Condor Cancha, Patallacta, Pomamarca, Tococache, Poquen Cancha.

W dolinie La Convención Pachacutec posiadał tereny pod uprawę kukurydzy i koki oraz wybudował pałac Guaman Marca, który wykorzystywał w celach rekreacyjnych.

Zapoczątkowana przez Pachacuteca rozbudowa Cuzco, kontynuowana była przez kolejnych władców – i każdy z nich dobudowywał nowe ważne budowle, zarówno w stolicy, jak i na prowincji.

Jeżeli chodzi o znajdująca się nad Cuzco fortecę Sacsayhuaman, to kronikarze wskazują Tupaq Yupanqui na jej pierwszego budowniczego, a kolejni ją rozbudowywali.

Tupaca Yupanqui posiadał w Cuzco pałac Calispuquio Huasi, w dolinie Chinchero pałace i cancha, był także w posiadaniu terenu Guaillabamba i Urcos. Za swoich rządów wzniósł także zespół architektoniczny Inca Huasi, położony w dolinie Lunahuana, na lewym brzegu rzeki nieopodal wioski Paulo. Charakterystyczną cechą zespołu jest to, że Inca nadał mu nazwę taką jak stolicy, czyli Cuzco, a placom i ulicom nadano nazwy identyczne z tymi co w stolicy.

Innymi inkaskimi budowlami z tego okresu są forteca Guarco, położona nad samym morzem (określana w kronikach jako Cerro Azul) oraz znajdujący się w południowej części tej samej doliny okazały pałac Herbay Bajo (kroniki z 1562 roku podają iż pałac nosił nazwę Tambo de Locos, a obecnie jest całkowicie zniszczony).

Tupaca Yupanqui rozpoczął także przebudowę świątyni Punchao Cancha (Siedziby Dnia) w Pachacamac – posiadająca, zamiast dużej liczby callanca i pomieszczeń magazynowych, wiele platform tworzących piramidalną konstrukcję, na której znajdował się kompleks budowli świątynnych. Usytuowana była frontem do morza i zachodzącego słońca. Zanim Inkowie podbili te tereny świątynia nazywała się El Castillo. Po przebudowie budynek miał podwójną funkcję: jako świątynia Słońca oraz jako inkaskie centrum administracyjne.

Tupaca Yupanqui wybudował również kompleks Huanuco Pampa oraz położone na wybrzeżu o wiele mniejsze Tambo Colorado w Humay, w okolicach dzisiejszego Pisco.

Huanuco Pampa zajmowało obszar ok. 2 km² i obejmowało ponad 3500 obiektów, a jego budowa trwała do czasów przybycia Hiszpanów. Główny plac w mieście z imponującym ushnu zajmował ogromny obszar 550 x 350 m. Od placu odchodziła sieć uliczek, a niektóre z nich dochodziły do Capac Ńan, drogi łączącej Cuzco z Quito, która przecinała Huanuco Pampa na dwie części: Hanan i Hurin. Inne dwie ulice dzieliły miasto na cztery sektory w myśl typowych inkaskich zasad podziału przestrzeni.

Na uwagę zasługują sanktuarium Słońca znajdujące się na wyspie położonej na jeziorze Titicaca oraz sanktuaria Księżyca na wyspie Coata. Na szlaku z Chinchaysuyu, w dzisiejszej prowincji Cangallo w Ayacucho, powstał jeden z najważniejszych ośrodków inkaskich – Vilcas Huaman. Na terenach dzisiejszego Ekwadoru wybudowano ośrodek Tumipampa, który na początku pełnił jedynie funkcję centrum administracyjnego, a za rządów Huayny Capaca stał się dużym i wspaniałym miastem, przebudowanym następnie przez Hiszpanów na miasto Cuenca.

W Cuzco Huayny Capaca zlecił wybudowanie pałacu Cassana jako swoją siedzibę, którego wykonawcą był jego brat Sinchi Roca, konstruktor między innymi pałacu w Yucay. Wewnątrz murów pałacu Cassana znajdowało się jeziorko lub źródło zwane Ticcicocha, wielce czczone i poświęcone Mamie Ocllo, uważanej za matkę inki oraz jedną z najbardziej szanowanych w Andach kobiet.

Według kronik innymi pałacami znajdującymi się przy placu Aucaypata w Cuzco były: należący do mamacona Hatun Cancha – duży ogrodzony pałac z jednym głównym wejściem prowadzącym na plac oraz Amarucancha, znajdujący się w innej części placu – prawdopodobnie należał on do Amaru Yupanqui, syna Pachacuteca, który w pewnym okresie swojego życia sprawował rządy razem ze swym ojcem, a następnie musiał ustąpić miejsca Tupacowi Yupanquiemu.

Wzorując się na swych przodkach, Huayna Capac wybrał sobie region Yucay ze względu na tamtejszy łagodny i ciepły klimat, jakiego próżno szukać w Cuzco. Możliwe, że inka nie mógł przyzwyczaić się do ostrego klimatu stolicy, gdyż sam urodził się w ciepłych północnych rejonach Tumipampy. Inna jego posiadłość o równie dużej powierzchni położona była w Quispeguanca.

Za czasów Huayna Capac w okolicy Tumipampy, powstała świątyna Mullu Cancha, której ściany wyłożone były muszlami koloru koralowego (muszle Spondylus sp.). W sanktuarium znajdowała się podobizna Słońca oraz inne czczone przez Inków bóstwa, a dla uczczenia swojej matki umieścił w jednym z pomieszczeń świątyni statuetkę Mamy Ocllo, nad którą sprawowali opiekę członkowie grupy etnicznej Canar.

Najprawdopodobniej większa część inkaskich budowli na terenie dzisiejszego Ekwadoru, jak Inga Pirca i budowle w Quito, powstała za rządów Huayna Capac.

Charakterystyczną cechą Inkaskich budowli była ich prostota i subtelna dekoracją. Mury wznoszono z perfekcyjnie obrobionych kamiennych bloków. W strzechy na dachach wplatano tkaniny zdobione kolorowymi piórami egzotycznych ptaków. Inkowie, w porównaniu do poprzednich kultur (Chavin, Tiahuanaco, Wari), nie stosowali w architekturze elementów rzeźbiarskich, posągów, stall, ozdób w formie plastycznych, nie ozdabiali także zewnętrznych ścian budynków kolorowymi malowidłami, fryzami i płaskorzeźbami.

Inkowie opanowali zdolność dopasowania architektury do pejzażu – dobierali miejsce pod budowę swoich cancha i pałaców, tak, aby współgrały one z otoczeniem, wykorzystując  naturalne warunki do celów estetycznych, co najlepiej widać w Machu Picchu, Pisac lub Guaman Marca.

Zapraszam do odwiedzenia strony na Facebook