Cuzco – infrastruktura starej stolicy.
Rozbudowa inkaskiej stolicy, przebiegała równolegle do rozbudowy samego imperium. Działo się tak dlatego, bo Inkowie sprowadzali do Cuzco curaków – czyli lokalnych władców podbitych prowincji. Stosowano przy tym następująca zasadę – jeśli dany curaca pochodził z podbitych terenów leżących na północ od Cuzco, to w Cuzco budował sobie dom w dzielnicy, z której droga wychodziła na północ. I tak samo postępowano w stosunku do curaców z terenów leżących na południe, na wschód i na zachód od stolicy. Jeśli w stolicy pojawiał się curaca z kolejnej podbitej prowincji leżącej np. na północ od Cuzco, to budował on swój dom obok poprzednika, zachowując jednak kolejną zasadę: „każdy z nich zachowywał miejsce odpowiadające swojej prowincji; jeśli znajdowała się po prawej od sąsiedniej, to dom stawiał też po prawej od sąsiada, a jeśli po lewej – to po lewej, a gdy z tyłu – to z tyłu, w takim ładzie i porządku”.
W efekcie Cuzco było jakby odzwierciedleniem całego imperium. Domy curaców poszczególnych podbitych prowincji leżały wokół stolicy, w części z której pochodzili. Ludzie z poszczególnych prowincji mogli zachować swoje obyczaje, stroje, nakrycia głów, dlatego łatwo można było rozróżnić kto z jakiej prowincji pochodzi.

Analizując kroniki i literaturę tematu wyodrębniłem i oznaczyłem na poniższych schematach dzielnice wchodzące w skład Cuzco, uwzględniając pałace władców i budynki oraz do kogo należały one w czasach Inków i po Hiszpańskim podboju.

Przez główny plac miasta przepływała rzeka Huatanay dzieląc miasto na dwie części.

Dzielnice i zabudowania leżące na wschód od rzeki Huatanay

• Ze szczytu Sacsahuaman, gdzie znajduje się twierdza, spływa z północy na południe mały strumyk (najprawdopodobniej o nazwie Tullumayo). Dopływa do ostatniej dzielnicy nazywanej Pumap chupan, oddzielając swym korytem miasto od przedmieść.
• Collcam Pata – najważniejsza dzielnica, pierwsza jaką utworzono w Cuzco. Słowo pata oznacza „taras”. Tutaj Inca Manco Capac zbudował swój pałac, który w kolejnych latach należał do Paulla, syna Huayna Capaca.
• Ulica, która za czasów Hiszpańskich zwana była Św. Augustyna. Biegła z północy na południe, schodząc od domów pierwszego Inki Manca Capaca, aż po miejsce na prawo od placu Rimac Pampa.
  Wzdłuż ulicy znajdowały się następujące budynki:
  • Frontem do głównego placu stały budynki, w których swoje pałace miał ósmy Inka Viracocha, a potem Hiszpanie zorganizowali tam Kościół Katedralny. Jednym z tych budynków była duża sala, która służyła do organizowania uroczystości podczas deszczowych dni. Początkowo sala kryta strzechą,  a w czasach Hiszpańskich dachówka.
  • Na północ od katedry były budynki z podcieniami wychodzącymi na plac główny, które za czasów Hiszpańskich służyły rzemieślnikom za sklepy.
  • Na południe od katedry znajdowały się sklepy najbogatszych kupców.

Znajdowały się tu budynki należące między innymi do następujących konkwistadorów:

• • Rodrigo de Pineda,
  • Juan de Saauedra,
  • Diego Ortiz de Guzman,
  • Pedro de los Rios,
  • Diego de los Rios (brat Pedro de los Riosa),
  • Hierónimo Costillas,
  • Gaspar Xara (w tym budynku zorganizowano później Klasztor Św. Augustyna),
  • Miguel Sanchez,
  • Juan de Sancta Cruz,
  • Alonso de Soto,
  • Gabriel Carrera,
  • Juan de Berria (budynki znajdowały się z tyłu za Kościołem Katedralnym),
  • Diego de Truxillo (należał do grupy konkwistadorów Francisco Pizarra z wyspy Gallo),
  • Anton Ruiz de Guevara,
  • Diego de Maldonada, z uwagi na swój największy w Peru majątek zwany Bogaczem (budynki znajdowały się z tyłu za sklepami kupców, w czasach Inków były to pałace Tupaca Inki Yapanqui zwane Hatum Cancha),
  • Francisco Hernandez Girón (budynki położone na południe od zabudowań Diega de Maldonady),
  • Juan de Salas (brat arcybiskupa Sevilli i naczelnego inkwizytora Valdesa de Salasa),
  • Alonso Diaz (zięć gubernatora Pedra Ariasa de Avili), w tym budynku, leżącym w górnej części ulicy, zorganizowano później Klasztor Św. Klary,
  • Francisco de Barrientos, które potem należały do Juana Alvareza Maldonady (położone na prawo od klasztoru Św. Klary),
  • Hernand Bachicay, które potem należały do Juana Alonsa Palominy. (na prawo od budynków Francisco de Barrientos),
  • Juana de Balsa, które potem należały do Francisca de Villacastina, a następnie przeszły w posiadanie  biskupa (na wprost budynków Hernanda Bachicay).
• Ulicę Św. Augustyna przecinały trzy lub cztery ulice (ze wschodu na zachód). Na obszarze między ulicą a strumieniem mieszkali Inkowie krwi królewskiej podzieleni według swoich Ayllu, czyli rodów.
• Puca Marca – czyli Czerwona Dzielnica leżąca na południe od głównego placu. Znajdowały się tu budynki pałacowe Tupaca Inci Yapanqui, które w czasach Hiszpańskich należały do następujących konkwistadorów:
  • Antonio Altamirano,
  • Francisco Frias,
  • Sebastian Cazalla.
• Dzielnica leżąca na południe od Puca Marca – znajdowały się tu budynki, które w czasach Hiszpańskich należały do następujących konkwistadorów:
  • Alonso de Loayza,
  • Martin de Meneses,
  • Juan de Figueroy,
  • Don Pedro Puerto-Carrera,
  • Garcia de Mela,
  • Francisco Delgado.
• Cori Cancha – dzielnica na południe od dzielnicy Puca Marca – znajdował się tu plac Inti Pampa oraz CoriCancha – Świątynia Słońca.
• Cantut Pata – dzielnica na wschód od Collcam Pata. Nazwa oznacza „Kwieciste tarasy”. Rosły tu kwiaty, które Hiszpanom przypominały goździki, dlatego nazywali tą dzielnicę „Goździkowe tarasy”.
• Puma Curcu – dzielnica na wschód od Cantut Pata. Nazwa oznacza „Lwia belka”. Znajdowały się tu belki, do których przywiązywano lwy, jakie otrzymywał Inca jako dary.
• Tococachi – duża dzielnica, której nazwę można przetłumaczyć jako „Okienna sól”. Hiszpanie zbudowali tu pierwszy klasztor świętego Franciszka.
• Munay Senga – dzielnica na południe od Tacocachi. Nazwa oznacza „Kochaj nos”.
• Rimac Pampa – duża dzielnica na południe od Munay Senga. Nazwa oznacza „Mówiący plac”. Na tym placu w określonych dniach ogłaszano rozporządzenia. Stąd wychodziła droga do

• Pumpa Chupan – dzielnica leżąca za Cori Cancha, już na przedmieściach Cuzco, na południe od Rimac Pampa, najdalej wysunięta dzielnica. Nazwa oznacza „Ogon pumy”, gdyż jej kształt przypomina ogon – kończy się klinem między dwoma strumieniami. Inkowie przetrzymywali tu dzikie zwierzęta. Spływa tu strumyk ze szczytu Sacsahuaman.

• Huaca Puncu – dzielnica zwana Bramą Sanktuarium, leżąca na północ od głównego placu i na wschód od Carmenca. Przez tą dzielnice przepływał strumień dzielący na pół główny plac Cuzco. Wzdłuż strumienia biegnie szeroka ulica, łącząca się za miastem z drogą do Collasuyu.
• Dzielnica Szkół – położona na południe od Huaca Puncu. Obszerna dzielnica w której znajdował się założony przeze Inca Roca Dom Nauczania, zwany Yacha Huaci, gdzie mieszkali nauczyciele, filozofowie i poeci (zwani przez Inków amautami i haravecami). Główne bramy szkół wychodziły na ulicę i na rzekę.
• Cora Cora – dzielnica i plac położony na południe od Dzielnicy Szkół i na wschód od placu Cassana – Nazwa oznaczała „Łąkę”, gdyż wcześniej były to bagna i trzęsawiska. Inca Roca nakazał osuszyć bagna i zbudował tu swoje pałace. Pałace zwrócone były tyłem do szkół, a frontem do głównego placu. W czasach Hiszpańskich pałace należały do następujących konkwistadorów:
  • Goncalo Pizarro (brat Markiza Francisco Pizarro)
• Cassana – dzielnica i plac położony na zachód od placu Cora Cora – nazwa placu oznacza „Zamrożony”, gdyż budynki tam się znajdujące były tak wielkie i piękne, że zmrażały i zdumiały oglądających. Na tym placu wybudował swoje pałace Inca Pachacutec – chcąc tym samym okazać szacunek dla uczonych i poetów. Pałace zwrócone były tyłem do szkół, a frontem do głównego placu. Za czasów Inków zbudowana z gładzonych ciosów sala służyła w dni deszczowe do organizowania uroczystości i świąt. Sala była tak wielka, że Hiszpanie organizowali w niej turnieje dla sześćdziesięciu konnych.
  W czasach Hiszpańskich budynki pałacu przydzielono kilku konkwistadorom, ale Juan de Pancorvo wykupił od nich udziały i stał się jedynym właścicielem. Pancorvo przekazał następnie zabudowania braciom zakonnym i do sali przeniesiono Klasztor Św. Franciszka, który wcześniej znajdował się w dzielnicy Toco Cachi. Wyodrębniono pomieszczenia na kościół, cele zakonników, sypialnie, refektarz i pozostałe budynki klasztorne.
  Po tym jak klasztor przeniósł się na nową lokalizację budynki przemianowano na sklepy dla kupców i rzemieślników.
• Haucay Pata – główny plac miejski zwany Placem Lwiąt, położony przed placami Cassana i Cora Cora, jego granice wyznaczał strumień. Na placu znajdowały się dwa pałace królewskie:
• Amaru Cancha – dzielnica Wielkich Węży, pałac położony naprzeciwko placu Cassana, i na południe od placu Haucay Pata, bliżej strumienia. Pałac wybudował Inca Huayna Capac. Był to pierwszy budynek, który zajęli Hiszpanie po zdobyciu Cuzco. W czasach Hiszpańskich zabudowania te należały ostatecznie do Świętego Towarzystwa Jezusowego, ale wcześniej podzielono je między następujących konkwistadorów:
  • Harnando Pizarro – część główna pałacu, wychodząca na Haucay Pata,
  • Mancin Sierra de Leguicam,
  • Antonio Altamiran – co najmniej dwa domy,
  • Alonso Mazuel – te zabudowania objął następnie Martin Dolmos,
  • Jedną część przeznaczono na więzienie dla Hiszpanów.
• Aclla Huaci – Dzielnica Wybranek – położona na wschód od Amaru Canchy. Znajdował się tam Dom Dziewic Słońca.
  W czasach Hiszpańskich zabudowania podzielono pomiędzy następujących konkwistadorów:
  • Francisco Mexa – budynki wychodzące na plac, w późniejszych latach przemianowane na sklepy kupców;
  • Antonio de la Gama (pełnił funkcje licencjata);
  • Pedro del Barco, Diego Ortiz de Guzmana, Martina de Olmosa, Jeremino Gallinato, i wreszcie do Lucisy Isabeli Ribera de Padlilla – przełożonej klasztoru Santa Catalina w Arequipa.
    W roku 1601 w budynkach tych otwarto klasztor św. Katarzyny. W roku 1650 budynki zniszczyło silne trzęsienie ziemi. Potem wzniesiono nowy klasztor, a z inicjatywy Narodowego Instytutu do spraw Kultury i UNESCO oddano dla zwiedzających klasztorne pomieszczenia zamknięte w surowej klauzurze.

Dzielnice i zabudowania leżące na zachód od rzeki Huatanay

• Cussi Pata – plac położony na zachód od rzeki, zwany Placem Radości i Zabaw, a w czasach Hiszpańskich placem Matki Boskiej Łaskawej (Nuestra Seniora de las Mercedes). Pierwotnie część placu wykorzystywana była jako catu, czyli jarmark. W czasach Inków rzeka przykryta była drewnianymi belami. Zbudowana w ten sposób platforma była powiększeniem głównego placu Haucay Pata, na którym nie mieścili się uczestnicy organizowanych uroczystości. Kiedy do miasta przybyli Hiszpanie, zużyli drewno do budowy domów, pozostawiając jedynie w czterech miejscach belki, służące jako mosty nad rzeką. Za czasów Inków na placu nie było zabudowań. Dopiero w roku 1555 ówczesny corregidor miasta – Garcilasso de la Vega – rozpoczął budowę budynków, które przekazano miastu.
• Cayaocachi – dzielnica leżąca na zachodniej stronie miasta. Początkowo była to wieś, zamieszkała przez 300 mieszkańców, oddalona o około „1000 kroków” od ostatnich domów miasta. Po roku 1600 leżała już w granicach miasta.
• Chaquillchaca – dzielnica leżąca na zachodniej stronie miasta. Oddalona o 1000 kroków od miasta. Stąd wychodziła droga do Cuntisuyu. Tu dochodziły dwa podziemne kanały zwane Callque machac-huay czyli „Srebrne Żmije”, doprowadzające do miasta wysokiej jakości wodę.
• Pichu – dzielnica leżąca na północ od Chaquillchaca.
• Quilli Pata – dzielnica leżąca na północ od Pichu.
• Klasztor Matki Boskiej Łaskawej – dzielnica położona na południe od placu Cussi Pata, zajmowała obszar miedzy czterema ulicami.
• Klasztor Św. Bożego Franciszka – zbudowany za czasów Hiszpańskich, położony na tarasie na południe od zabudowań Francisco de Villafuerte.
• Dalsze tereny leżące na zachód od rzeki Huatanay pierwotnie nie był zabudowane. Inkowie planowali te tereny pod budowę pałaców kolejnych władców. Gdy w mieście pojawili się Hiszpanie podzielili ten obszar pomiędzy następujących konkwistadorów:
  • Pedro de Oruega – pierwsze zabudowania od strony Huaca Puncu,
  • Juan de Pancorva – mieszkał w nich jego przyjaciel Alonso de Maechena,
  • Antonio Navarra i Lope Martin – zabudowania te następnie należały do Hernana Brava de Laguna,
  • Carvajal (licencjat, brat pośrednika Illena Suareza Carvajala) – zabudowania te następnie należały do Alonsa de Hinojosa.
• Carmenca – dzielnica, wzgórze, leżąca na północ od Quilli Pata. Z tej dużej dzielnicy wychodziła droga do Chinchasuyu. Zabudowania posiadali tu następujący konkwistadorzy:
  • Diego de Silva (świadek bierzmowana kronikarza Inki Garcilaso de la Vegi, syn Feliciana de Silvy) – zabudowania położone najbliżej wzgórza Carmenca,
  • Pedro Lopez de Cazalla (sekretarz prezydenta de la Gaski) – na południe od zabudowań Diego de Silvy,
  • Juan de Betancos – na południe od zabudowań Pedro Lopeza de Cazalla,
  • Alonso de Mesa – na południe od zabudowań Juana de Betancosa, wychodziły na Plac Matki Boskiej,
  • Francisco de Onate – po jego śmierci w bitwie pod Chupas zabudowania przejął Garsilaso de la Vega (corregidor miasta Cuzco, ojciec kronikarza) – położone za przecznicą na południe od zabudowań Alonso de Mesy. Budynki te miały nad główną bramą długi i szeroki korytarz. Spotykali się tam znajomi de la Vegi i obserwowali odbywające się na placu gonitwy, walki byków, ćwiczenia z pikami i inne uroczystości. Z okna widać było także górujący nad miastem szczyt VillcanUta,
  • Basc de Guevara – na zachód od zabudowań de la Vegi. Później zabudowania należały do Coyi Doni Beatriz, córki Inki Huayna Capaca,
  • Antiono de Quinones – na południe od zabudowań de Guevary, wychodziły na Plac Matki Boskiej,
  • Alonso de Tora (generał w armii Gonzala Pizarro, zabity przez swojego teścia Diego Gonzalez) – Zabudowania te, leżące na południe od zabudowań de Quinonesa przejął Tomas Vazquez,
  • Pedro Luis de Cabrera – na zachód od zabudowań Tomasa Vazqueza – następnie zabudowania przejął Rodrigo de Esquiuela,
  • Don Antonio Pereira – na południe od zabudowań Tomasa Vazqueza,
  • Pedro Alonso Carraska – na południe nie było już innych domów. Dopiero po roku 1557 nastąpiła dalsza rozbudowa dzielnicy,
  • Francisco de Villafuerte – na zachód od zabudowań Diego de Silvy,
  • Juan Julia Hojeda – na południe od Klasztoru Św. Bożego Franciszka,
  • Don Gomez de Tordoy (duchowny) – na południe od Klasztoru Św. Bożego Franciszka,
  • Martin de Arbieta – na zachód od domów Gomeza de Tordoya. Do roku 1560 więcej zabudowań w kierunku zachodnim nie wykonano.
• Równina leżąca na zachód od zabudowań Martina de Arbieta – ten obszar Hiszpanie wykorzystywali do ujeżdżania i ćwiczenia koni. W roku 1555 lub 1556 wybudowano tu pierwszy szpital dla Indian. W kolejnych latach nastąpiła dalsza rozbudowa tego obszaru.

Na podstawie dostępnych źródeł historycznych (między innymi mapy Cuzco wykonanej w roku 1861przez Federico Hohagena), miasto obejmowało:

Rzeki

1. Cachimayo;
2. Tullumayo (lub Rodadero);
3. Huatanay (lub Sapi);
4. Chunchullmayo (lub Almodena).

   

Kościoły i Klasztory

1. Kościół Św. Krzysztofa,
2. Klasztor Pierwszych Nazarejczyków,
3. Kościół Św. Błażeja,
4. Kościół Rekolekcyjny – poza miastem,
5. Kościół Św. Anny,
6. Kościół Św. Teresy,
7. Kościół Jezusa Marii,
8. Katedra,
9. Kościół Parafialny,
10. Kościół Św. Katarzyny,
11. Kościół Św. Augustyna,
12. Klasztor Arcopata,
13. Kościół Św. Franciszka,
14. Kościół Św. Klary,
15. Kościół Łaski,
16. Klasztor Św. Andrzeja z kaplicą,
17. Klasztor Santa Rosa z kaplicą,
18. Kościół Santo Domingo – dawna Świątynia Słońca.
19. Klasztor Ahuacpinta lub Mutapuccio,
20. Kościół Szpitalny,
21. Kościół Santiago,
22. Kościół Belen,
23. Kościół Panteonu.

    

Place

1. Plac Rady – Plaza de Cabildo,
2. Plac Zamkowy – Plaza del Castillo,
3. Plac Limacpampachica,
4. Plac Limacpampa.
5. Główny Plac – Haucay Pata,
6. Plac Stołówek – Plaza de Ccantin,
7. Plac Ayanacco.

   

Ruiny i pozostałości po dawnych budynkach

A. Pałac Inca Manco Capaca – Collcaupata,
B. Pałac Garcilaso de la Vega,
C. Pałac Inca Yapanqui,
D. Pałac Huascara,
E. Pałac Inca Sinci Roca,
F. Dom Dziewic Słońca,
G. Świątynia Słońca,
H. Pałac Inki.

Budynki użyteczności publicznej

A. Łaźnia królewska,
B. Szkoła Św. Antoniego,
C. Browar,
D. Pałac Prefecta,
E. Koszary Piechoty,
F. Dom Wymiany – Kantor,
G. Szkoła dla dziewcząt,
H. Uczelnia naukowa i artystyczna,
J. Ratusz, Sąd, Skarbiec, Siedziba Organizacji Charytatywnej, Dom Św. Bernarda
I. Areszt i Koszary Kawalerii,
K. Więzienie,
L. Muzeum i Biblioteka,
M. Szpital dla mężczyzn,
N. Szpital dla kobiet.

Drogi

1. W kierunku Chinchaysuyu,
2. W kierunku Antisuyu,
3. W kierunku Collasuyu,
4. W kierunku Cuntisuyu.

   

Dzielnice 

Pierwsze 12 dzielnic z poniższej listy jest najczęściej wykazywanych w tekstach historycznych opisujących podział stolicy za panowania Inków. Kolejne dzielnice pojawiały się wraz z rozbudową miasta. Czasem źródła historyczne wskazują jako dzielnice również poszczególne zabudowania lub place.
W czasach Inków – zgodnie z inkaską filozofią – stolica podzielona była na tzw.  Hurin (Dolne Cuzco) i Hanan (Górne Cuzco). Obszar Hurin oddzielony był od Hanan ulicą, która biegła od północy (droga do Antisuyu) na południe (droga do Contisuyu). Dodatkowo obszar ten był ograniczony od wschodu rzeką Tullumaya, a od zachodu rzeką Huatanay.

1. Collcam Pata
2. Cantut Pata
3. Puma Curcu
4. Toco Cachi
5. Munay Senca
6. Rimacpampa
7. Pumap Chupan
8. Cayau Cachi
9. Quilli Pata
10. Wakopunko (Huaca Puncu)
11. Qorimachaway
12. Caremenca
13. Picchu
14. Chaquichaca
15. Cayaucache

    Mapy ze strony: David Rumsey Map Collection (www.davidrumsey.com).

Zapraszam do odwiedzenia strony na Facebook